ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 6

ص: 8

قرآن می­فرماید: ای کسانی که ایمان آورده­اید، هرگاه خدا و رسول، شما را به چیزی که حیات بخش شماست، دعوت کردند، بپذیرید: «استَجیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْییکُم»(1) ناگفته پیداست که مراد از حیات در این آیه، حیات فکری، معنوی و اخلاقی است، نه حیات مادی و دنیوی.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم از خدا می­خواهد که همواره دانش او را افزون کند: «وَ قُل رَبِّ زِدنِی عِلما»(2) این آیه اعلام می­دارد که هیچ کس فارغ التحصیل نیست و همه باید برای همیشه به دنبال علم­افزایی باشند.

پیامبری به نام عُزیر، از کنار قریه مخروبه­ای عبور می­کرد. با خود گفت: چگونه خداوند مرده­های این قریه را زنده می­کند؟ خدا او را صد سال میراند، سپس زنده­اش کرد و به او گفت: چه مدت در اینجا هستی؟ گفت: یک روز یا بخشی از یک روز، خداوند فرمود: صد سال در اینجا هستی. اکنون به الاغ خود نگاه کن که چگونه استخوان­هایش را به هم پیوند داده و برپا می­داریم و بر آن گوشت می­پوشانیم.

این ماجرا که در آیه 259 سوره بقره آمده است، نشان می­دهد که علم و دانش به قدری ارزش دارد که پیامبری صد سال می­میرد تا مطلبی را بیاموزد.

ص: 10

قرآن می­فرماید: اگر سگ­های آموزش دیده را به شکار فرستادید و آنها برای شما صیدی آوردند، آن صید برای شما حلال است. «اُحِلَّ لَکُمُ الطَّیِّباتُ وَ ما عَلَّمْتُم مِنَ الْجَوارِحِ مُکَلِّبین»(1)

از این آیه استفاده می­شود که آموزش، حتی به سگی که نجس است، ارزش می­دهد و شکار سگ آموزش دیده، حلال می­شود.

قرآن کریم، آموزش انسان را پیش از آفرینش او مطرح کرده و می­فرماید: «عَلَّمَ القُرآنَ خَلَقَ الانسان»(2) و این نشان دهنده جایگاه آموزش است که ابتدا سخن از آن می­رود و سپس سخن از آفرینش.

اسلام به خاطر ارزش علم، همه­ی قیود را برداشته و می­فرماید: فراگیری علم؛

از هرکس، «خُذِ الحِکمَةَ مِمّن أتاک»(3) یا «خُذِ الْحِکْمَةَ وَ لَوْ مِنَ الْمُشْرِکِین»(4)

در هر جا، «اُطلبوا العِلمَ و لو بالصّین»(5)

و در هر زمان، «اُطلبوا العِلمَ مِنَ المَهدِ اِلَی اللَحد»(6) به جاست.

ص: 11

برخلاف این جمله معروف که می­گویند: «انسان هرچه را بداند، بهتر از آن است که نداند»، علم و دانش سه گونه است: علم مفید، علم مضرّ و علمی که نه مفید است، نه مضرّ.

علم مفید:

علم مفید به قدری ارزش دارد که پیامبر اولوا العزمی مثل حضرت موسی، باید در بیابان­ها به دنبال استادی همچون حضرت خضر برود و مسیر طولانی را طی کند، تا آنجا که بگوید از این سفر سختی بسیار کشیدم: «لَقَد لَقِینا مِن سَفَرِنا هَذا نَصَبا»(1) تا از آنچه برای رشد و کمال لازم دارد، بیاموزم: «هَلْ أتَّبِعُکَ عَلی أَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْداً»(2)

آری! کسی که عاشق علم و آموختن است، تلاش وحرکت می کند. زیرا می­داند تحمّل سختی در راه کسب علم و دانش و کمال ارزش دارد. البته علمی که مایه ی رشد باشد و انسان را به سوی عمل صالح سوق دهد و فروتنی آورد، نه مایه­ی غرور و برتری­جویی گردد.

اما علم مضرّ:

در قرآن می­خوانیم: بعضی از مردم چیزهای زیان­آور را آموزش می­بینند: «و یَتعَلَّمون ما یَضُرُّهُم»(3)

ص: 12

در جای دیگر، قرآن می­فرماید: از چیزهایی سؤال نکنید که اگر برای

شما روشن شود، برای شما ضرر دارد. «لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ

تَسُؤْکُم»(1)

گرچه آنچه را نمی دانیم، باید از اهلش بپرسیم: «فَسْئَلُوا أهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»(2)

امّا برخی سؤال هاست که اگر جوابش روشن شود، به زیان فرد یا جامعه است، مثل سؤال از عیوب دیگران، یا اسرار نظامی.

معلّمان و گویندگان، باید ظرفیّت مخاطبان و شنوندگان را در نظر داشته باشند و از بیان مطالبی که آسیب­هایی را برای آنان به دنبال دارد، دوری کند.

آری! دانستن هر چیزی، نه لازم است و نه مفید، بلکه باید به سراغ دانش های مفید رفت.

اما علمی که نه مفید است نه مضرّ:

سوره کهف، داستان جوانمردان خداپرستی را نقل می­کند که برای اینکه در جامعه فاسد هضم نشوند، از رفاه و آسایش شهر گذشته و به غاری پناه بردند، تا پروردگار برایشان گشایشی فراهم کند.

قرآن بعد از بیان ماجرای آنان، می­فرماید: گروهی از مردم بجای اندیشیدن درباره هدف این جوانمردان، دنبال عدد و آمار آنان بودند.

ص: 13

بعضی می­گفتند: سه نفر بودند، بعضی می­گفتند: پنج نفر بودند و بعضی می­گفتند: هفت نفر بودند. در حالی که دانستن آمار این جوانمردان هیچ ارزش و اهمیتی ندارد و دانستن اینکه تعداد آنها چند نفر بوده است، نه واجب است نه مستحب، نه نیاز شخص است و نه نیاز جامعه.

اصحاب کهف به ما درس می­دهند که شعر معروف: خواهی نشوی رسوا، همرنگ جماعت شو، غلط است.

ص: 14

اخلاق آموزش

هر چیزی کمال و آفتی دارد که باید کمال آن را کسب و از آفت­های آن پرهیز نمود.

عبادت کمال است، ولی آفت آن عجب است. امام سجاد علیه السلام می­فرماید: «وَ عَبِّدنی لَکَ و لا تُفْسِدْ عِبادَتی بِالْعُجْب»(1)، خداوندا مرا بنده خود ساز و عبادتم را به عجب و غرور تباه مکن.

عزّت کمال است، ولی آفت آن تکبّر است. امام می­فرماید: «وَ لا تَبْتَلِیَنِّی بِالْکِبْر»(2)، پروردگارا مرا به کبر و خودبزرگ­بینی گرفتار مکن.

خدمت به مردم کمال است، ولی آفت آن منّت گذاشتن است.

علم هم کمال است، اما باید به آفات آن توجه داشت.

علم، هم می­تواند نور باشد، هم حجاب؛ هم وسیله دیدن، هم مانع دیدن.

ص: 15

به یک مثال توجه کنید:

هنگام شب، در حیاط خانه لامپی را روشن می­کنید، نور این لامپ کوچک، مانع دیدن نور بسیاری از ستارگان می­شود. اگر بخواهیم ستارگان را بهتر ببینیم باید لامپ را خاموش کنیم.

افرادی در رشته­های مختلف تحصیلاتی دارند، ولی گاهی به خاطر همان اطلاعات محدود خود، بسیاری از کمالات دیگران را نمی­بینند.

در اخلاق آموزش باید به نکاتی توجه کرد:

1- هرگز خود را فارغ التحصیل ندانیم.

قرآن به تمام بشر خطاب می­کند که دانش­های شما جز اندکی بیش نیست. «وَ ما اُوتیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَلیلا»(1)

2- زیاد شدن علم، با زیاد شدن ظرفیت انسان تفاوت دارد.

آنچه مهم­تر از توسعه علم است، توسعه شخصیت انسان است. قرآن نمی­فرماید: «زِد عِلمی» بلکه می­فرماید: «رَبِّ زِدْنی عِلْماً»(2). «زد علمی» یعنی دانش من زیاد شود، اما «زدنی عِلما» یعنی همراه دانش، خود من هم بزرگ شوم، ظرفیت وجودی من هم توسعه یابد.

ص: 16

3- علم را هبه الهی بدانیم.

مغز و چشم و دست و کتاب و قلم، همه ابزار دانش­اند، ولی خود علم از طرف خداوند است.

پس چیزی را بیاموزیم که یا واجب باشد یا مستحب، یا نیاز شخصی را رفع کند، یا درد جامعه را دوا کند.

در حدیث می­خوانیم: هرگاه عالمی از دنیا می­رود، در جامعه شکافی ایجاد می­شود که چیزی جای آن را پر نمی­کند: «إِذَا مَاتَ الْعَالِمُ ثُلِمَ فِی الإسلامِ ثُلْمَةٌ لا یَسُدُّها شَیء»(1) از این حدیث استفاده می­شود که باید به سراغ علم و عالمی رفت که اگر به سراغش نرویم در جامعه خللی ایجاد می­شود.

4- علم خود را کم بدانیم.

اگر به پشت سر و راهی که پیموده­ایم بنگریم، گرفتار غرور می­شویم؛ ولی اگر چشم­انداز ما راههایی باشد که نرفته­ایم، هرگز مغرور نمی­شویم. انسان اگر به چند کتابی که خوانده است، توجه کند، گمان می­کند دانشمند شده است، اما اگر به میلیونها کتابی که نخوانده است توجه کند، هرگز گرفتار عُجب و غرور نخواهد شد.

ص: 17

5- ازگفتن «نمی­دانم» نهراسیم.

خداوند به پیامبر اسلام امر می­کند که به مردم بگوید: من زمان وقوع قیامت را نمی­دانم. «قُلْ إِنْ أدْری أ قَریبٌ ما تُوعَدُون»(1)

از حضرت علی علیه السلام پرسیدند: باسوادترین مردم کیست؟ فرمود: کسی که علم دیگران را به علم خود بیافزاید: «أعْلَمُ النَّاسِ مَنْ جَمَعَ عِلْمَ النَّاسِ إِلَی عِلْمِه»(2) البته باید علوم دیگران را به علم خود اضافه کنیم، نه آنکه به خاطر خودباختگی، علوم خودمان مانند طب قدیم و معماری قدیم را فراموش کنیم و علوم دیگران را نیز ناقص فرا گیریم.

6- از تحصیل نزد دیگران عار نداشته باشیم.

به چند نمونه توجه کنید:

بشر، دفن مرده را از کلاغ آموخته است.

حضرت سلیمان، انحراف منطقه سبأ را از طریق هدهد اطلاع یافت.

حضرت موسی با آنکه پیامبر اولوا العزم بود، خود را به حضرت خضر رساند تا چیزهایی بیاموزد.(3)

در تحصیل علم، از هرکس، در هر زمان، در هر مکان و با هر شرایط غافل نشویم.

ص: 18

بعضی به خاطر مقام و عنوان، یا سن و سواد خجالت نابجایی دارند و گمان می­کنند شاگردی کردن در شأن آنان نیست.

7- دانش خود را کتمان نکنیم.

قرآن، قهر و لعنت دائمی خدا و فرشتگان و جن و انس را نثار کسانی می­کند که دلایل روشنی را که در کتب آسمانی نازل و بیان شده است، کتمان می­کنند. «إِنَّ الَّذینَ یَکْتُمُونَ ما أنْزَلْنا.... أُولئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللاَّعِنُون»(1)

کتمان حق از بزرگ­ترین گناهان است، چون مانع هدایت مردم و باقی ماندن نسل­ها در گمراهی می­شود.

گرچه مخاطب این آیه، دانشمندان یهود و نصاری هستند که حقایق تورات و انجیل را برای مردم بیان نمی کردند، ولی جمله ی «یَکْتُمُونَ» که دلالت بر استمرار دارد، شامل تمام کتمان کنندگان در طول تاریخ می شود. چنانکه لعنت پروردگار نیز تا ابد ادامه خواهد داشت.

کتمان حقّ می تواند صورت های مختلفی داشته باشد: گاهی با سکوت و عدم اظهار حقّ، گاهی با توجیه و گاهی با سرگرم کردن مردم به امور جزئی و غافل ساختن آنها از مسائل اصلی. البته در مواردی، همانند اسرار مؤمنان یا عیوب برادران دینی، کتمان واجب یا مستحبّ است.

ص: 19

گناه کتمان، بیشتر از جانب دانشمندان است. در آیه 187 سوره ی آل عمران نیز آمده است که خداوند از اهل کتاب پیمان گرفت تا حقایق را برای مردم بیان کرده و کتمان نکنند. «وَ إِذْ أخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ» در روایات آمده است: روز قیامت به دهان کتمان کنندگان حقّ، لجام زده می شود.

کوتاه سخن آنکه ظلم فرهنگی، بدترین ظلم هاست که لعنت خالق و مخلوق را به دنبال دارد. «یَکْتُمُونَ ... یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللاّعِنُونَ»

کتمان حقّ، ظلم به دین خدا و حقّ مردم نسبت به هدایت یافتن است. لذا کتمان کنندگان حقّ را، خدا و مردم لعنت می کنند. «یَلْعَنُهُمُ اللَّهُ وَ یَلْعَنُهُمُ اللاّعِنُونَ»

طبیعی است کسی که با کتمان حقایق، به دنیای علم، اندیشه و نسل ها، خیانت کرده، فقط با تبیین حقایق و بازگوئی آنها می تواند توبه کرده و گذشته را جبران نماید. «الاّ الّذین تابوا و أصلِحوا و بَیّنوا»(1)

8- آموزش را زکات علم خود بدانیم.

آیه282 سوره بقره که بزرگ­ترین آیه قرآن و مربوط به مسائل حقوقی و تنظیم اسناد تجاری است، می­فرماید: اگر برای ثبت و نوشتن سند، توانایی ندارید، به سراغ نویسنده­ای بروید که سند را به عدالت بنویسد. سپس می­فرماید: نویسنده نباید از نوشتن خودداری کند، زیرا

ص: 20

همان طوری که خدا به او علم داده، او هم باید از علم خود به نفع مردم استفاده کند و بخل نورزد: «وَ لا یَأبَ کاتِبٌ أَنْ یَکْتُبَ کَما عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْیَکْتُبْ»

9- آموخته­های خود را ثبت کنیم.

با اینکه خدا بر اسرار و افکار و اعمال انسان و کلّ هستی آگاه است، ولی در دستگاه خداوند مسئله ثبت اعمال و نوشتن آن مطرح است.

قرآن یک جا می­فرماید: «و رُسلنا لَدیهم یَکتبون»(1) فرشتگان ما همه کارهای مردم را می­نویسند.

و در جای دیگر می­فرماید: «وَ إِذَا الصُّحُفُ نُشِرَت»(2) هنگامی که نامه­های اعمال گشوده شود.

در جای دیگر می­فرماید: در قیامت به مردم می­گوییم: نامه خود را قرائت کنید. «اِقرَأ کِتابَک»(3)

به دستور امام رضا علیه السلام از نوشته­های آن حضرت، دو نسخه تنظیم می­شد که اگر یکی مفقود شد دیگری محفوظ بماند.

در حدیث می­خوانیم: «قَیّدوا العِلمَ بِالکتابَة»(4) دانش خود را با قلم مهار کنید.

ص: 21

نقش قلم از نقش زبان، شمشیر، پول و ثروت، شهرت و فرزند بیشتر است. قلم تجربه قرنها را به آیندگان منتقل می کند و فرهنگ را رشد می دهد. جوامع را با قلم می توان خواب یا بیدار کرد. ملّتی را می توان با قلم، عزیز یا ذلیل کرد. قلم یک فریاد ساکت است. قلم سند رسمی است. قلم گزارشگر تاریخ است.

قلم، نشانه فرهنگ و تمدن است. تکیه بر قلم، تکیه بر سند و استدلال است. رابطه با قلم، رابطه با علم است.

از میان تمام صداها، سه صدا در اسلام امتیاز ویژه­ای دارد: صدای قلم دانشمندان، صدای پای مجاهدان و صدای چرخ ریسندگان. آری، امّتی عزیز است که علم و قدرت و اقتصادش پویا باشد و اگر امروز بخواهیم این سه صدا را تطبیق کنیم، باید بگوییم: صدای چاپخانه، توپخانه و کارخانه، یعنی رشد علمی، قدرت نظامی و اقتصادی.

کسی به قلم و نوشته سوگند یاد می کند: «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُون»(1) که در تمام عمرش یک سطر ننوشته است: «وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمینِک»(2)

به قول حافظ:

نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت

به غمزه مسئله آموز صد مدرّس شد

ص: 22

10- آموزش باید مستند باشد.

قرآن می­فرماید: دین و شریعت شما همان است که در ادیان قبل بوده است: «شَرَعَ لَکُم مِنَ الدّینِ ما وَصَّی بِه نوح»(1)

در جای دیگر می­فرماید: مطالبی که به شما گفته می­شود در

صحیفه­های پیشینیان نیز بوده است: «إِنَّ هذا لَفِی الصُّحُفِ الاُولی صُحُفِ ابراهِیمَ و موسَی»(2)

11- دانش را برای دنیا نخواهیم.

در حدیث می­خوانیم: کسی که علم را از اهلش بیاموزد و به آن عمل کند اهل نجات است. «مَن أخذَ العِلمَ مِن أهلِه و عَمِلَ بِه نَجا»، ولی کسی که هدفش از علم دنیا باشد، بهره او همان خواهد بود: «و مَن أرادَ بِه الدّنیا فَهیَ حَظُّه»(3)

در حدیث دیگری می­خوانیم: کسی که برای منافع دنیا، سراغ حدیث رود، در آخرت بهره­ای ندارد، ولی اگر هدف او آخرت باشد، خداوند خیر دنیا و آخرت را به او می­دهد: «وَ مَن أرادَ بِه خَیرَ الآخِرَةِ أعطَاهُ اللَّهُ خَیرَ الدُّنیا و الآخِرَة»(4)

ص: 23

12- کسب علم برای فخر فروشی و مباهات نباشد.

امام باقر علیه السلام فرمود: کسی که به سراغ علم برود، تا در رقابت با علما مباهات کند، یا در جدال با سفها پیروز شود، یا توجه مردم را به خود جلب کند، قطعا جایگاه او دوزخ است: «مَن طَلَبَ العِلمَ لِیُباهِی بِهِ العُلَماءَ أو یُمارِی بِهِ السُّفَهاءَ أو یَصْرِفَ بِهِ وُجُوهَ النَّاسِ إِلَیهِ فَلیَتَبَوَّأ مَقعَدَهُ مِن النَّار»(1)

در حدیث می­خوانیم: هفتاد گناه از جاهل بخشیده می­شود، قبل از اینکه یک گناه از عالم بخشیده شود. (2)

13- علم، مقدمه عبادت و تقوا.

در سوره علق، اولین کلمه «اقرأ» است و آخرین کلمه، سجده و قرب به خدا. شاید این مهندسی سوره به ما پیام بدهد که خواندن و آموزش باید به بندگی خدا ختم شود. امروز در دنیا قرائت و خواندن هست، اما برای خدا نیست. «اِقرَأ» هست ولی «باسم ربّ» نیست و بخاطر این جدایی علم از خدا، بشریت نجات نیافته است.

14- به عنصر زمان و مکان در آموزش توجه کنیم.

انتخاب زمان می­تواند در تعلیم و تربیت نقش داشته باشد. شاید یکی از دلایلی که انسان باید از مجتهد زنده تقلید کند، این باشد که فقیه زنده با توجه به مسائل زمان و مصالح و ضرورت­ها، اجتهاد می­کند.

ص: 24

قرآن می­فرماید: «اِنّا أنزَلناهُ فی لَیلَةِ القَدر»، نزول بهترین کتاب در شب قدر بوده است.

«و بِالأسحارِ هُم یَستَغفِرون»(1) بهترین زمان استغفار، سحر است.

قرآن می­فرماید: در شرایط خاص زمانی و مکانی، حضرت زکریا برای بچه­دار شدن دعا کرد و دعای او مستجاب شد. «هُنالِکَ دَعا زکَریّا»(2)

قرآن می­فرماید: زمانی که مرگ یعقوب فرارسید به فرزندانش وصیت کرد: «اِذ حَضَر یَعقوبُ المَوت»(3)

برای بسیاری از عبادات، در ایام و ساعات خاصی پاداش­های ویژه گفته شده است، نظیر ماه رمضان، دهه ذی الحجه، روز عرفه.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: آگاه باشید در دوران زندگی شما، لحظه­های ویژه­ای است، آن ساعات را رصد کنید و آنها را دریابید: «ألا إنَّ لِربِّکُم فی أیّامِ دَهرِکُم نَفَحاتٍ ألا فَتَعَرَّضوا لَها»(4)

عالمی هنگام نماز میت، دستور داد کفن را کنار زنند، سپس به بستگان و دوستان تشییع کننده گفت: مشاهده کنید که این چشم­های میت نمی­بیند، تا چشم شما می­بیند گناه نکنید، گوش او نمی­شنود، تا گوش شما می­شنود سخن بد نشنوید، زبان او سخن نمی­گوید، اکنون که

ص: 25

قدرت سخن گفتن دارید، سخن بد نگویید. این چند دقیقه موعظه او در آن حال، اثر خاصی بر حاضران ایجاد کرد.

مکان نیز می­تواند در تعلیم و تربیت نقش داشته باشد. اسلام برای بعضی مکان­ها احترام خاصی قائل شده است، نظیر مکه و مدینه و عتبات و مساجد و بعضی از زمین­های مقدس.

خداوند به حضرت موسی می­فرماید: کفش خود را بکن که در وادی مقدس قرار گرفته­ای: «فَاخْلَع نَعلَیکَ إنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوی»(1)

محل تدریس از نظر هوا، نور، رنگ و مساحت می­تواند برای شنونده جاذبه ایجاد کند، چنانکه رنگ لباس استاد در نگاه به او بی­اثر نیست. قرآن می­فرماید: «لَونُها تَسُرُّ النّاظِرین»(2)، یعنی رنگ در ایجاد روحیه و نشاط موثر است. نزول این آیه مربوط به یک ماجرای خاصی است، اما شأن نزول هرگز نمی­تواند آیات را در خود منحصر کند.

15- آموزش بله، اجبار هرگز

قرآن می­فرماید: ما هدایت می­کنیم، بعضی از مردم شاکر هستند و آن را می­پذیرند، اما بعضی کفران کرده و لجاجت می­کنند: «إنَّا هَدَیْناهُ السَّبیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً»(3)

ص: 26

قرآن بارها با تعبیرات مختلف به پیامبر اکرم می­فرماید: حق مجبور کردن و ­سیطره بر مردم را نداری، از جمله: «لَستَ عَلیهِم بِمُصَیْطِر»(1)

پیغمبر مامور انجام وظیفه است، نه حصول نتیجه، مسئول تذکر است نه تسلّط.

قرآن مکرر می­فرماید: اگر خدا بخواهد همه­ی شما را با زور هدایت می­کند، ولی او انسان را آزاد آفریده است. «و لَو شاءَ لَهَداکُم أجْمَعین»(2)

برای اختیار و آزادی انسان، دلائل قرآنی و عقلی بسیاری وجود دارد، ولی برای اینکه از بحث خارج نشویم، تنها به دلائل فطری که برای هیچ کس قابل رد نیست، اشاره می­کنیم:

دلیل اول، پشیمانی است. اینکه هر انسانی در بعضی از کارهای خود پشیمان می­شود، دلیل آن است که او آزاد بوده و می­توانسته آن را انجام ندهد.

دلیل دوم، شک است. اینکه هر انسانی گرفتار شک و تردید می­شود که فلان کار را انجام بدهم یا نه، این دلیل اختیار انسان است.

دلیل سوم، انتقاد و توبیخ است. همین که ما افرادی را تویبخ می­کنیم که چرا این کار را کردید، دلیل آن است که او می­توانسته آن کار را انجام ندهد.

ص: 27

دلیل چهارم، تعلیم و تربیت است. همین که ما به افرادی تذکر و پند می­دهیم و یا آنان را تحت تعلیم و تربیت قرار می­دهیم، دلیل آن است که انسان می­تواند راه کمال را انتخاب کند و مجبور به خلاف نیست.

در تعلیم و تربیت، باید با منطق و دلیل روشن حجت را تمام کرد، ولی باید بدانیم افرادی هستند که اگر هزار دلیل و معجزه ببینند، باز ایمان نمی­آورند: «و إِن یَرَوْا کُلَّ آیَةٍ لا یُؤمِنوا بِها» (1)

16- برخورد نیکو با مخاطبان، حتی مخالفان.

«اُدْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالحِکمَةِ وَ الْمَوعِظَةِ الحَسَنَةِ وَ جادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَن»(2) (ای پیامبر! مردم را) با حکمت (و گفتار استوار و منطقی) و پند نیکو، به راه پروردگارت بخوان و (با مخالفان) به شیوه ای که نیکوتر است جدال و گفتگو کن.

این آیه به همه مربیان و معلّمان و اساتید، دستور جامعی می دهد و آن اینکه باید به شیوه های گوناگون آموزش، مجهز باشند، چرا که همه ی مردم را نمی توان با یک شیوه دعوت کرد. هر شخصی ظرفیّتی دارد که باید با زبان خودش با او سخن گفت؛ خواص را با حکمت و استدلال، عوام را با موعظه نیکو، و مخالفان را با جدال نیکو. موعظه نیکو آن است که واعظ خود به آنچه می گوید، عمل کند و جدال نیکو

ص: 28

آن است که توهین و تحریک احساسات طرف دیگر در آن نباشد.

حکمت و برهان همیشه نیکو است، ولی موعظه و جدال ممکن است با شیوه خوب یا شیوه ی بد باشد. لذا کلمه حسن و احسن برای حکمت نیامده است.

17- نترسیدن از دیگران در بیان حق

قرآن، تقوای الهی و نترسیدن از دیگران را، شرط موفقیت در تبلیغ و آموزش دین می­داند: «الَّذینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ یَخشَونَهُ وَ لا یَخشَونَ أَحَداً إِلاَّ اللَّه»(1)

حضرت ابراهیم با لحن عاطفی با عموی منحرف خود سخن گفت و او را بارها با کلمه «یا أبتِ» صدا زد و با ستاره و ماه و خورشید پرستان مدارا کرد، ولی در بیان حق و استدلال آنگونه سخن گفت که مخاطب کافر او بهت زده شد: «فَبُهِتَ الّذی کفَر»(2)

حتی گاهی باید برای بیدار کردن افکار عمومی، آثار شرک و کفر را از بین برد. بت­های زمان ابراهیم و گوساله سامری دارای قیمت و ارزش بودند، ولی ارزش بیداری مردم و به فکر واداشتن آنان مهم­تر بود.

ص: 29

18- توجه به ظرفیت مخاطبان

قرآن می­فرماید: به مقداری که برای شما میسّر است، قرآن بخوانید: «فَاقرَوا ما تَیَسّرَ مِنَ القُرآن»(1)

احکام اسلام، هماهنگ با توان و امکانات انسان است و هیچ گاه عسر و حرج به دنبال ندارد. چنانکه برای بیمار، تیمّم را به جای وضو قرار داده، و روزه را از او برداشته و به جای آن کفّاره قرار داده است.

در آیات جهاد می­خوانیم: «إِن یَکُن مِنکُم عِشرُونَ صابِرُونَ یَغلِبوا مِائَتَیْن»(2) اگر بیست نفر پایدار و استوار باشید، بر دویست نفر از دشمنان پیروز می­شوید.

ولی در آیه بعد می­خوانیم: «عَلِمَ أنَّ فیکُم ضَعْفاً فَإِن یَکُن مِنکُم مِائَةٌ صابِرَةٌ یَغْلِبُوا مِائَتَیْن»(3) روشن شد که در شما ضعفی راه یافته و روحیه و توان شما کم شده است، بنابراین اگر صد نفر باشید، توان مقابله با دویست نفر را خواهید داشت.

آری! ضعف اراده، گاهی توان رزمی و روحی را به یک پنجم (یعنی هشتاد درصد) کاهش می دهد.

در جنگ های صدر اسلام، هرگز موازنه ی آماری بین مؤمنان و کفّار نبوده است. در جنگ بدر، 313 نفر در برابر هزار نفر، در جنگ احد،

ص: 30

700 مسلمان در مقابل 3000 کافر، در جنگ خندق، سه هزار نفر در برابر ده هزار نفر و در جنگ موته، ده هزار مسلمان در مقابل صد هزار نفر از کفّار قرار داشتند.

تکالیف خداوند، بر اساس توانایی های فکری و جسمی انسان است. این امر مخصوص زمان جنگ نیست، بلکه در همه امور و بخصوص در تعلیم و تربیت باید مربی به توان و روحیه مخاطب توجه داشته باشد.

19- آموزش باید تدریجی باشد.

تحریم شراب، در صدر اسلام به صورت تدریجی انجام گرفت. در مرحله اول فرمود: از خرما و انگور، هم رزق نیکو بدست می­آورید و هم وسیله مست کننده: «تَتَّخِذونَ مِنهُ سَکراً و رِزقاً حَسَنا»(1) و با این عبارت اشاره کرد که مایع مست کننده، نیکو نیست.

مرحله دوم فرمود: در حال مستی به نماز نزدیک نشوید، تا بدانید چه می­گویید. «لا تَقرَبوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُم سُکاری حَتَّی تَعلَموا ما تَقُولُون» (2)

مرحله سوم فرمود: گرچه در قمار و شراب منافعی مادی برای مردم هست، ولی ضررش بیشتر است. «اِثمُهَما أکبَرُ مِن نَفعِهُما» (3)

ص: 31

در مرحله چهارم، از مصرف شراب به عنوان عنصری پلید و شیطانی نهی شد. «رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطان»(1)

در تحریم ربا نیز این تدریج و چند مرحلگی به چشم می­خورد:

در مرحله اول، از یهودیان رباخوار انتقاد شد. «و أخذِهِمُ الرِّبا و قَد نُهوا عنه»(2)

در مرحله دوم، رشدی که از ربا حاصل می­شود، کاذب و ظاهری خوانده شد: «فلا یَربُوا عِندَ الله»(3)

در مرحله سوم، از رباخواری چند برابر نهی شد: «لا تَاکلوا الرِّبا أضعافاً مُضاعِفَة»(4)

در مرحله چهارم، رباخواری به عنوان جنگ با خدا معرفی شد: «فَاذَنوا بِحَربٍ مِنَ الله»(5)

20- متخصص بودن استاد.

قرآن می­فرماید: تبلیغ باید براساس تفقّه و شناخت عمیق دین باشد. یعنی کسانی معلم دین قرار گیرند که آگاهی عمیق از آن داشته باشند: «لِیَتَفَقّهوا فِی الدّینِ وَ لِیُنذِروا»(6)

ص: 32

باید بدانیم که دشمنان، برای کوبیدن حق، از متخصصین حرفه­ای استفاده می­کنند، چنانکه فرعون برای شکستن حضرت موسی، دستور داد از مناطق مختلف، قوی­ترین ساحران در مرکز جمع شوند: «یَأْتُوکَ بِکُلِّ سَحَّارٍ عَلیم»(1)

21- اصلاح فرهنگ جامعه

مشکل بسیاری از مردم، عادات و رسوم و باورهای غلط آنهاست و نمی­دانند علم واقعی، عزت واقعی، آرامش واقعی، دوست واقعی، کمال واقعی در چیست. یک مربی باید با منطق و استدلال، فکر و فرهنگ غلط مردم را به تفکر و فرهنگ حقیقی تبدیل کند. مثل ساختمان فرسوده­ای که باید با نقشه­ای درست بازسازی شود.

هنگامی که قبله عوض شد، سخن روز مردم پیرامون تغییر قبله بود. آیه نازل شد که بحث کردن درباره اینکه به هنگام نماز روی خود را به سوی مشرق یا مغرب بگردانیم، نیکی نیست، بلکه نیکوکار کسی است که اهل ایمان و عمل و انفاق و صبر و.... باشد. «لَیسَ البِرَّ أنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُم قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَن آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَومِ الآخِر....»(2)

مشابه این آیه، در روایات نیز برای بیان معارف دینی آمده است:

ص: 33

- عاقل آن نیست که خیر را از شرّ بشناسد، عاقل آن است که میان دو شرّ، خیرش را برگزیند. «لَیسَ العاقِلُ مَن یَعرِفُ الخَیرَ مِنَ الشَّرِّ و لَکِنّ العاقِلَ مَن یَعرِفُ خَیرَ الشَّرّین»(1)

- دانش، به آموختن بسیار حاصل نمی شود. دانش واقعی، نوری الهی است که به دلها می تابد. «لَیسَ العِلمُ بِکَثرَةِ التَّعلُّمِ اِنّما هُوَ نورٌ یَقذِفُهُ اللّهُ فِی قَلبِ مَن یُرِید»(2)

- بزرگی، در ظاهرِ آراسته نیست، بلکه در آرامش و وقار است. «لَیسَ البِرُّ فِی حُسنِ الزّیّ و لَکنّ فِی السَّکینَةَ و الوِقار»(3)

- سخاوتمند کسی نیست که در هرجا و لو بی جا انفاق کند، بلکه کسی است که در هرجا خشنودی خداست، انفاق کند. «لَیسَ السَّخیّ ... الَّذِی یُنفِقُ مالَه فِی غَیرِ حَقِّه و لَکنَّهُ الَّذِی یُؤَدّی اِلیَ اللّهِ ما فَرضَ عَلَیه»(4)

- عبادت به نماز و روزه بسیار نیست، به تفکّر درباره آثار خدا است. «لَیسَ العِبادَةُ کَثرَةَ الصِّیامِ و الصَّلاةِ و انّما العِبادَةُ کَثرةُ التَّفکّر فِی أمرِ اللّه»(5)

- آنکه از سرپرستی پیشوای حقّ محروم گشته، یتیم تر از کسی است که پدر و مادرش را از دست داده است. «أشدُّ مِن یُتمِ الیَتِیم یَتیمٌ اِنقَطَعَ عَن اِمامِه»(6)

ص: 34

22- آموزش، به زبان مردم.

قرآن می­فرماید: انبیا که معلم بشر بودند، به لسان قوم سخن می­گفتند. ممکن است یکی از مصادیق لسان قوم در امروز، هنر و نمایش باشد.

چه بسا مسائل مهمی که با یک مثال به روز حل شود. بعد ازشهادت امام عسکری علیه السلام حضرت مهدی علیه السلام که چهار یا پنج ساله بود به امامت رسید. امامت کودک چند ساله برای بعضی قابل تردید است. همین مسئله اعتقادی مشکل با یک مثال بسیار ساده حل می­شود. شما یک فلش و حافظه جانبی را به رایانه وصل می­کنید، بعد از چند لحظه تمام نوشته­های یک کتابخانه به این حافظه که حجم بسیار کمی دارد، منتقل می­شود. راستی چگونه بشر توانست صدها هزار صفحه و کتاب را در یک لحظه جابجا کند، آیا خداوندی که این بشر را آفریده است نمی­تواند علم امام عسکری علیه السلام را به حضرت مهدی علیه السلام منتقل کند؟!

23- به هر سؤالی جواب ندهیم.

استاد و مربّی باید بعضی سؤالات را کلّی و یا با سکوت پاسخ دهد، تا بحث منحرف نشده و یا دستاویز دیگران نگردد.

وقتی فرعون از حضرت موسی حال اقوام قبلی و مردگان را پرسید: «فَما بالُ الْقُرُونِ الاُولَی»(1)، موسی علیه السلام با اینکه می توانست به تفصیل جواب دهد، امّا چون می دانست مردم نسبت به نیاکان خویش تعصّب

ص: 35

و حساسیّت دارند، لذا در جواب آنان کلّی گویی کرد و علم آن را به خداوند احاله داد و فرمود «عِلْمُها عِنْدَ رَبِّی»(1) تا هم به «قَولاً لَیِّناً»(2) عمل کرده باشد و هم بهانه­ای به دست آنان نداده باشد.

قرآن می­فرماید: از مسائلی که اگر برای شما آشکار شود، شما را ناراحت می­کند، سؤال نکنید: «لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْیاءَ إِن تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُم»(3)

24- تکرار و تمرین در آموزش

گرچه تعلیم ممکن است با یک دفعه بیان محقق شود، ولی تربیت نیاز به تکرار و تمرین دارد و معمولا با یک تذکر حاصل نمی­شود.

قرآن می­فرماید: ماپیغمبران را پی در پی فرستادیم: «أرسَلنا رُسُلَنا تَترا» (4)

و می­فرماید: خانواده­ات را به نماز فرمان ده و برآن پایدار باش. «وَ أمُرْ أهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها»(5)

حضرت نوح علیه السلام می­فرماید: خدایا من مردم را شبانه روز دعوت کردم: «قالَ رَبِّ إِنِّی دَعَوْتُ قَوْمی لَیْلاً وَ نَهارا»(6)

ص: 36

25- بهره­گیری از بهترین قالب­ها و شیوه­ها

قرآن می­فرماید:

خداوند بهترین سخن را نازل کرد: «اللَّهُ نَزَّلَ أحْسَنَ الْحَدیث»(1)

گفتگو باید به بهترین وجه باشد: «و جادِلهُم بِالَّتی هِیَ أحسَن»(2)

ما به بندگان سفارش کردیم بهترین سخن را بگویید: «وَ قُلْ لِعِبادی یَقُولُوا الَّتی هِیَ أَحْسَن»(3)

26- بهره­گیری از استدلال محکم

قرآن می­فرماید: سخن حق را استوار بگویید: «قولوا قَولا سَدِیدا»(4)

«قول سدید» سخنی است که در آن سستی و لغو و دروغ و نفاق نباشد. سخنی که همچون سدّی محکم، جلو شکّ و شبهه را بگیرد.

سخن سدید تنها به الفاظ آن نیست، بلکه به محتوای آن است. در واقع این فکر و اندیشه است که باید محکم و استوار باشد.

اسلام، هم طرفدار ساده گفتن است: «و لَقَد یَسَّرنَا القُرآن»(5)

هم طرفدار منطقی گفتن: «قَولاً سَدیدا»(6)

هم طرفدار رسا گفتن: «قَولاً بَلِیغا»(7)

ص: 37

هم طرفدار ادب در کلام: «قَولاً کَرِیما»(1)

هم طرفدار نرمی در کلام: «قَولاً لَیّنا»(2)

یک استاد و مربی، در کلام خود باید به تمام این ابعاد توجه کند.

هنگامی که نمرود از پادشاهان بابل، با حضرت ابراهیم درباره ی خداوند مباحثه و مجادله کرد، حضرت ابراهیم به او گفت: پروردگار من آن است که زنده می کند و می میراند، او گفت: من نیز زنده می کنم و می میرانم. سپس دستور داد دو زندانی را حاضر کردند، یکی را آزاد نمود و دیگری را دستور داد بکشند.

وقتی ابراهیم علیه السلام این سفسطه و مغالطه را مشاهده کرد که این شخص چه برداشتی از زنده کردن و میراندن دارد و چگونه می خواهد افکار دیگران را منحرف کند، فرمود: خدای من طلوع خورشید را از مشرق قرار داده است، اگر تو ادّعا داری که بر جهانِ هستی حکومت داری و همه چیز در اختیار و تحت قدرت توست، خورشید را از مغرب بیرون بیاور!. آن موقع بود که نمرود مبهوت ماند و پاسخی جز سکوت نداشت. (3)

ص: 38

27- بهره­گیری از شیوه سؤال و جواب

چنانکه اگر خار کوچکی به پا فرو رود، انسان را از راه رفتن و حرکت باز می­دارد، همچنین شبهه و سؤال اگر به ذهنی وارد شود، او را متوقف می­کند. لذا باید هر شبهه یا سؤالی که پیش می­آید، با مراجعه به اهلش پاسخش را بدانیم.

طرح سؤال فواید بسیاری دارد، از جمله:

1- کسب معلومات. 2- رشد استاد. 3- شناخت روحیات. 4- تقویت ارتباط. 5- برطرف کردن خجالت، غرور و تکبر. کسی که چیزی را نمی­داند ولی سؤال نمی­کند، یا گرفتار غرور و تکبر است، یا گرفتار خجالت ناروا.

البته برخی افراد از طرح سؤال، هدف و انگیزه منفی دارند، مانند: 1- به چالش کشیدن. 2- بهانه­جویی. 3- خودنمایی و اظهار فضل. 4- تحقیر و تمسخر. 5- ایجاد شک و تردید در دیگران.

امام صادق علیه السلام فرمود: برای فهمیدن سؤال کن، نه برای خودنمایی و بهانه­جویی: «سَلْ تَفَقُّهاً وَ لا تَسْألْ تَعَنُّتاً»(1)

در اینکه از چه کسی بپرسیم و چه کسی صلاحیت پاسخ­گویی به سؤالات ما را دارد، قرآن می­فرماید:

از اهل ذکر بپرسید: «فَسْئَلُوا أهْلَ الذِّکْرِ اِن کُنتُم تَعلَمون»(2)

ص: 39

این آیه یک اصل کلی را که عقل هر بشری می پذیرد، مطرح می کند و آن مراجعه به اهل علم و کارشناس است. یعنی هر چه را نمی دانید از آگاهان واهل خبره مربوطه سؤال کنید. البتّه در زمینه ی مسائل دینی، بهترین مصداقِ «اهل ذکر» اهل بیت پیامبرند. روایات زیادی از طریق شیعه و سنّی به این مضمون وارد شده است. طبری، ابن کثیر و آلوسی نیز در تفسیر ذیل این آیه، اهلِ ذکر را اهل بیت پیامبر معرّفی کرده اند.

در یک کتاب حدود شصت روایت در این باره نقل شده که در برخی از آنها، امامان معصوم فرموده اند: «نحن و الله اهل الذکر المسؤلون» به خدا قسم، آن اهل ذکری که مردم باید از آنان بپرسند، ما هستیم.(1)

در حدیث می­خوانیم کسی که بدون علم فتوا دهد فسادش بیش از اصلاح است: «مَن أفتَی بِغَیر عِلمٍ کانَ ما یُفسِدُه أکثَر مِمّا یُصلِحُه»(2)

البته آنجا باید سؤال کنیم که خود نتوانیم بدانیم، نه آنکه هر چه را نمی دانیم، بدون فکر و تأمّل، فوراً سؤال کنیم. آیه نمی فرماید: اگر نمی دانید سؤال کنید، بلکه می فرماید: «فَسْئَلُوا ... إِن کُنتُم لا تَعلَمُونَ» اگر نمی توانید بدانید، سؤال کنید.

دلیل و فلسفه تقلید از مراجع نیز، همین اصل عقلی است که کسانی که نمی­توانند از قرآن و روایات معتبر، احکام دینی را استنباط کنند،

ص: 40

باید از فقیه جامع­الشرایط تقلید کنند. همان گونه که فقیه جامع­الشرایط در صورت نیاز به درمان، به پزشک حاذق مراجعه می­کند.

برخی افراد تحصیل­کرده، با شنیدن و دیدن و خواندن چند آیه و حدیث و ترجمه آن، گمان می­کنند راه را یافته­اند و نیاز به تقلید ندارند. در حالی که باید دید این حدیث از چه کسی، در چه زمانی، کجا و به چه دلیل نقل شده است. آیا بطور کامل نقل شده، یا بخشی از آن نقل شده است؟ آیا حدیث معارض دارد یا ندارد؟ آیا واسطه­ها که از پیامبر و امام این حدیث را به ما رسانده­اند، معتبرند؟ آیا این حدیث مخالفتی با آیات قرآن ندارد. به خاطر همین مسائل، تقلید از مراجع دینی یک ضرورت است و کسی حق ندارد با نگاه به ترجمه قرآن و حدیث، خودسرانه عمل کند.

28- بهره­گیری از شیوه­ی نمایش

گاهی می­توان پاسخ سؤال را، با هنر و نمایش و مثال بیان کرد.

در تفاسیر آمده است: حضرت ابراهیم از کنار دریایی می گذشت. مرداری را دید که در کنار دریا افتاده، قسمتی از آن در آب و قسمتی دیگر در خشکی است. پرندگان و حیوانات دریایی، صحرایی، هر کدام از یک سو، آن را طعمه ی خود قرار داده اند. آن حضرت با خود گفت: اگر این اتّفاق برای انسان رخ دهد و ذرّاتِ بدن انسان در بین جانداران دیگر پخش شود، در قیامت آنها چگونه یکجا جمع و زنده

ص: 41

می شوند. لذا از خداوند درخواست کرد که نحوه ی زنده شدن مردگان را مشاهده کند. خداوند دستور داد که چهار پرنده را ذبح و گوشت آنها را مخلوط کند و آنها را بر سر چند کوه قرار دهد. سپس تک تک آنان را نام ببرد. ذرّات پخش شده این چهار پرنده جمع گردید و به صورت حیوان قبلی در آمد. خداوند با این نمایش، ابراهیم را به نور یقین و اطمینان رهسپار نمود.

نمونه دیگر از پاسخ های عملی و نمایشی: شخصی خدمت امام صادق علیه السلام رسید و پرسید: چرا با داشتن هزاران شیعه در منطقه خراسان قیام نمی­کنید؟ حضرت با اشاره به تنور روشن به او فرمود: وارد این تنور شو. او ترسید و نرفت. در این بین شخصی وارد شد. امام به او فرمود: کفش خود را بیرون بیاور و وارد تنور شو. او این کار را کرد. امام از مرد خراسانی پرسید: از این شیعیانی که می­گویی، چند نفر این گونه مطیع­اند، که اگر گفتیم در آتش بروند، گفت: حتی یک نفر هم نیست. امام فرمود: ما زمان خود را می­­شناسیم.(1)

مشابه این ماجرا را در حدیث دیگری می­خوانیم که به امام معصوم گفتند: چرا قیام نمی­کنی؟ بجای جواب، فرمود: به صحرا برویم. در آنجا گله گوسفندی را دیدند. امام فرمود: گوسفندها را بشمار، هفده رأس بودند. امام فرمود: اگر به تعداد این گله گوسفند، یار باوفا داشتیم، قیام می­کردیم.

ص: 42

چنانکه قرآن از کسانی که در مورد تعداد اصحاب کهف بحث وگفتگو می­کنند، ولی هدف آنان را پیگیری نمی­کنند، انتقاد کرده است.(1)

در قرآن می­خوانیم: هنگامی که مردم از پیامبر می­پرسند که چه چیز انفاق کنند: «یَسئَلونَکَ ما ذا یُنفِقون»(2) خداوند چیز دیگری جواب می­دهد و مسیر فکر آنان را به این سو می­برد که به چه افرادی انفاق شود: «ما أنفَقتُم مِن خَیرٍ فَلِلوالِدَینِ و الأقرَبین و الیَتامَی و المَساکِین»(3) تا بگوید مهم نیست که انفاق شما کوچک باشد یا بزرگ، نقد باشد یا جنس. مهم آن است که به چه افرادی داده شود.

پژوهشگر نیز باید مسیر تحقیقات خود را به سوی نیازها و ضرورت­ها سوق دهد.

2- پژوهشگر نباید به گمان و حدس و استحسان تکیه کند.

قرآن بارها از این شیوه گفتار انتقاد کرده است: «إن هُم إِلاَّ یَخْرُصُون»(4)

3- محقق و پژوهشگر باید امانت را حفظ کند.

تحقیقات دیگران در نزد ما امانت است و ما متعهدیم که امانت آنها را مراعات کنیم: «وَ الَّذینَ هُم لأماناتِهِم وَ عَهدِهِم راعون»(5)

ص: 44

در روایات آمده است: به نماز و روزه و حجّ مردم ننگرید، به صداقت و امانتداری آنان بنگرید.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در آخرین لحظه های عمر خود به حضرت علی علیه السلام فرمود: «أدِّ الأمانَةَ إلَی البَرِّ وَ الْفاجِرِ فِیمَا قَلَّ وَ جَلَّ حَتَّی فِی الْخَیطِ وَ المِخْیَط»(2) امانت را به صاحبش برگردان، چه نیکوکار باشد و چه گناهکار، ارزشمند باشد یا ناچیز، اگر چه مقداری نخ باشد و یا اضافات پارچه و لباسی دوخته شده است.

قرآن کریم، برخی از اهل کتاب را که امانتدار هستند، ستوده است. «وَ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ»(3)

4- پژوهشگر باید سخن مخالفان خود را هم نقل کند.

قرآن کریم، ابتدا سخنان ابلیس و فرعون و مشرکین را نقل می­کند و سپس جواب می­دهد.

در قرآن، به طور مکرر از مخالفین تقاضای استدلال شده است: «قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُم»(4)

5- تولید علم، هدف پژوهش

باید سعی کنیم حرف نو یا شیوه نو در پژوهش خود ارائه دهیم.

ص: 45

در قرآن می­خوانیم: انبیا چیزهایی را به ما یاد دادند که امکان دسترسی ما به آنها نبود: «وَ یُعَلّمُکم ما لَم تَکونوا تَعلَمون»(1)

اگر انبیا نبودند، انسان برای آگاهی از اموری همچون آینده ی خود و جهان، راه به جایی نداشت.

در حدیث می­خوانیم کسانی که به مسجد آمد و رفت دارند، به یکی از این هشت کمال می­رسند:

یا با یک برادر دینی آشنا می­شوند: «أخاً مُستَفاداً فِی الله»

یا به علم تازه­ای می­رسند «عِلماً مُستَطرِفا»

یا با یکی از نشانه­های حکمت آشنا می­شوند: «آیةٌ مُحکَمة»

یا رحمتی را که در انتظارشان است، دریافت می­کنند: «رَحمَة مُنتَظرَة»

یا سخنی را یاد می­گیرند که آنها را از فکر ناروا باز می­دارد: «کَلِمَةً تَرُدُّهُ عَن رَدًی»

یا کلمه­ای می­شنوند که راهنمای هدایتشان می­شود: «أو یَسْمَعُ کَلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَی هُدًی»

یا گناهی را به خاطر خشیت الهی یا حیای اجتماعی ترک می­کنند: «أوْ یَتْرُکَ ذَنْباً خَشْیَةً أوْ حَیاء»(2)

جمله دوم، شاهد نظر بود، اما چون حدیث زیبا بود، تمام آن را نقل کردم.

ص: 46

6- پژوهش­ها نباید محدود به کتابخانه شود.

باید از گفتگوها و مشورت­ها بهره گرفت. قرآن، بارها مردم را به سیر در زمین و تحلیل تاریخ گذشتگان و عبرت گرفتن و آشنا شدن با سنت­های الهی در اقوام پیشین سفارش کرده است.

7- دوری از گزافه و تحقیر

در پژوهش سعی کنیم انصاف داشته باشیم و سخن حق دیگران را بپذیریم و اگر مطلبی را رد می­کنیم، رد کردن همراه با گزافه­گویی و نارواگویی و تحقیر نباشد: «و اجتَنِبوا قَولَ الزُّور»(1)

8- پژوهش دیگران را به نام خود ثبت نکنیم.

قرآن می­فرماید: آنان که دوست دارند برای کار نکرده ستایش شوند، مپندارند که از عذاب الهی رسته­اند: «یُحِبّونَ أن یُحمَدوا بِما لَم یَفعَلوا»(2)

مردم سه دسته اند: گروهی کار می کنند وانتظار پاداش یا تشکّر از مردم ندارند. «لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً»(3)

گروهی کار می کنند تا مردم بدانند و آنان را ستایش کنند. «رِئاءَ النَّاسِ»(4)

گروهی کار نکرده، انتظار ستایش دارند. «یُحْمَدُوا بِما لَمْ یَفْعَلُوا...»(5)

ص: 47

از مواردی که غیبت جایز است، غیبت کردن از کسی است که ادّعای مقام یا تخصّص یا مسئولیّتی را می کند که صلاحیّت آن را ندارد.

با کمال تأسف بسیار دیده شده که مطلبی از کتابی نقل می­شود، ولی همین که می­خواهند آدرس بدهند آدرس کتاب­های دیگر را می­دهند. مثلا مطلبی را از کتاب داستان راستان می­بینند که شهید مطهری آن را از کتب اربعه نقل کرده است، نویسنده به هنگام آدرس دادن، نام کتاب قدما را می­برد، تا گمان کنند ایشان در کتب قدما تحقیق کرده است.

کسانی که آیت الله یا دکتر یا متخصص نیستند، ولی هنگامی که آنان را به این القاب نام می­برند، ساکت­اند، از مصادیق این آیه هستند که دوست دارند ستایش شوند به کاری که انجام نداده­اند و لقبی که شایستگی آن را ندارند.

9- پژوهش خود را در اختیار دیگران قرار دهیم.

با کمال تأسف، بسیاری از تحقیقات در مراکز علمی بایگانی شده و مورد استفاده قرار نمی­گیرد.

بارها در قرآن سفارش شده که از آنچه به شما رزق و روزی دادیم انفاق کنید. پژوهش­ها و تحقیقات نیز رزق انسان است و باید آنها را در اختیار دیگران نیز قرار داد، وگرنه بخل علمی و کتمان علم است و کیفرهایی که برای بخل و کتمان آمده، برای آنان نیز می­باشد.

ص: 48

10- بلند پروازی ممنوع.

بسیار دیده شده که افرادی در تحقیق خود بلند­پروازی می­کنند و کار خود را اعلا درجه و نهایت کار می­دانند. انسان در هیچ مرحله علمی نباید گمان کند تحقیق او بالاترین تحقیق­هاست. فرشتگان گمان می­کردند با وجود آنان، دیگر نیازی به آفرینش انسان نیست، ولی خداوند به آنان فهماند که ظرفیت­های بالاتری نیز وجود دارد که آنها از آن بی­خبرند و فرشتگان نیز پس از آگاهی و شناخت، به جهل خود اقرار کردند.

11- هدف، مادیات نباشد.

انسان، بدون تأمین نیازهای مادی نمی­تواند زنده باشد، اما مادیات نباید هدف باشد. به عبارت دیگر لازم است نان بخوریم تا بتوانیم تحقیق کنیم، ولی درست نیست که تحقیق کنیم تا نان بخوریم. دنیا، باید برای ما باشد، ولی حیف است که ما برای دنیا باشیم. دنیا جماد است، اگر جماد فدای انسان شود اشکال ندارد، اما انسان نباید در راه جماد فدا شود و کار کردن برای طلا و نقره و ساختمان و ماشین، فدا کردن انسان در پای جمادات است. به همین خاطر در قرآن، بارها عبارت «فی سبیل الله» تکرار شده، نظیر جاده هایی که قدم به قدم در آن تابلو خطر نصب شده است.

ص: 49

اگر امداد الهی نباشد، انسان، جوانی و پژوهش و تخصص خود را می­فروشد و بدتر از همه آن که انسان تحقیقات خود را با نظام­های جور و طاغوت­ها معامله کند.

امام کاظم علیه السلام به یکی از یاران خود (صفوان جمّال شتردار) فرمود: چرا شترهای خود را به هارون الرشید که حاکم جنایتکاری است کرایه داده­ای؟ او پاسخ داد: برای سفر حج کرایه داده­ام نه کار حرام!

امام فرمود: همین که دوست داری هارون زنده بماند تا بعد از سفر حج، کرایه شترهای تو را بدهد، تقصیر کرده­ای.(1)

راستی اگر در اختیار قرار دادن شتر برای حج تقصیر است، پس باید محققانی که تحقیقات خودشان را برای استواری و تحکیم نظام طاغوت بکار می­برند، در کار خود تجدید نظر کنند.

12- راه پژوهش را به دیگران بیاموزیم.

پژوهشگران باید راه پژوهش علمی و عمیق خود را به دیگران نشان دهند. وگرنه گرفتار نوعی بخل علمی شده­اند.

13- فرصت تحقیق، حتی به دشمن.

قرآن می­فرماید: «وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجارَکَ فَأجِرْهُ حَتَّی یَسْمَعَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ أبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذلِکَ بِأنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْلَمُونَ»(2)، اگر یکی از مشرکان، از تو

ص: 50

امان و پناه خواست، به او پناه بده تا کلام خدا را بشنود، سپس او را به مکان امنش برسان. چرا که آنان گروهی ناآگاهند (و با شنیدن آیات الهی، شاید هدایت شوند).

این آیه، نکات زیبایی در امر تحقیق دارد:

به درخواست پناهندگی دشمن، برای تحقیق و شناخت عقاید و افکار اسلامی، پاسخ مثبت دهید.

راه فکر و تعقّل، حتّی برای مشرکان مهدورالدّم باز است و برای احتمال هدایت یک نفر هم باید حساب جداگانه باز کرد.

به دشمن هم فرصت فکر و انتخاب بدهید و حتّی در شرایط جنگی، مردم را از رشد فکری باز ندارید.

انتخاب حقّ وپذیرش عقاید صحیح، مهلت می طلبد.

حکومت اسلامی باید زمینه ی شنیدن کلام خدا و فرصت مطالعه آن را برای منحرفان فراهم کند، چون انحراف بعضی، به خاطر عدم تبلیغ ماست، نه از روی کینه. چه بسا اگر حق را بشنوند، تغییر یابند.

اسلام، دین آزادی است و ایمان از روی فهم ارزش دارد، نه از روی ترس یا اجبار.

کوتاه سخن آنکه کفر بعضی، از جهل سرچشمه می گیرد و اگر آگاه شوند، حقّ را می پذیرند.

ص: 51

14- صفات پژوهش­گران در قرآن.

در قرآن می­خوانیم: «فَبَشّر عِبادِ . الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الألباب»(1)، بندگانم را بشارت ده، آنان که سخن را با دقّت می شنوند و بهترین آن را پیروی می کنند، آنانند که خداوند هدایتشان نموده و آنانند همان خردمندان.

در این آیه دستوراتی برای پژوهشگران صادر شده:

1- پژوهشگر باید بنده خدا باشد، نه بنده هوس­ها و زرق و برق­ها.

2- باید در تحقیق، به سخنان یا نوشته­ها با دقت توجه کند. «یستمعون» یعنی با دقت گوش دادن ولی «یسمعون» یعنی گوش دادن.

3- به قول و منطق بنگرد، نه به گوینده و قائل.

4- پژوهش باید فایده و اثر عملی داشته باشد، تا قابل پیروی و پیگیری باشد.

5- پزوهشگر باید از نظر علمی قدرت تشخیص احسن را داشته باشد و به سراغ احسن برود، نه حسن.

در بررسی­ها وتحقیقات خود، تمام هدفش انتخاب احسن باشد و عواملی چون منطقه و جنسیت و سن و سیاست و سود و زیان و هیچ عامل دیگر در او اثر نکند.

ص: 52

15- نجات جامعه، در سایه پژوهش.

امام عسکری علیه السلام می­فرماید: فقیه کسی است که خیرش را به مردم برساند: «أفاضَ عَلَی النّاس خَیرَه» و مردم را از شرّ دشمنانشان برهاند: «و أنقَذَهُم مِن أعدائِهم» و وسیله­ای برای توسعه نعمت بر مردم باشد: «و وَفَّرَ عَلَیهِم نِعَمَ جَنانِ الله» و راه سعادت و رضوان خدا را برای مردم فراهم کند: «حَصَّلَ لَهُم رِضوانَ الله»(1) وناگفته پیداست که به کسی فقیه می­گویند که عمیق­ترین پژوهش را داشته باشد، یعنی برای سخن و فکر خود به قوی­ترین مبانی و سندها تکیه کند و بالاترین قدرت تشخیص را داشته باشد. از این حدیث شریف استفاده می­شود محققانی که بشریت را از زیر سلطه بیرون نمی­آورند و در گوشه­ای مشغول تحقیقات هستند باید در کار خود تجدید نظر کنند.

16- احترام به زحمات پیشینیان

گرچه گفتیم که در پژوهش و تحقیقات باید نوآوری باشد، اما معنای آن بی­اعتنایی به تلاشهای علمی گذشتگان نیست، بلکه باید در صدد تکمیل کار آنان باشیم.

خداوند به پیامبر اکرم که کامل­ترین فرد هستی است، دستور ­داده که از کمالات و اخلاق و روش پیشینیان بهره­مند شود: «فَبِهُداهُم اقتَدِه»(2)

ص: 53

17- پژوهش­گران خطرناک.

وقتی حضرت علی علیه السلام بصره را فتح کرد، مردم دور آن حضرت را گرفتند تا سخنان او را بشنوند، چشم حضرت در میان مردم به حسن بصری افتاد که چیزی را یادداشت می کرد.

امام علیه السلام با صدای بلند او را مخاطب قرار داده و فرمود: چه می کنی؟ گفت: سخنان شما را می نویسم تا برای دیگران بازگو نمایم. امام علیه السلام فرمود: آگاه باشید که هر قوم و جمعیّتی یک سامری دارد و تو ای حسن! سامری این امّت هستی، تو از من آثار رسول خدا را می گیری و با هوای نفس و تفسیر به رأی خودت، مکتب تازه ای می سازی و مردم را به آن فرا می خوانی. (1)

در حدیث می­خوانیم که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم بعد از نماز خود دعا می­کرد و می­گفت: خدایا پناه می­برم به تو از علم بی فایده. «الّلهُمَّ اِنِّی أعوذُ بِکَ مِن عِلمٍ لایَنفَع»(2)

این دعا از پیامبر، آن هم بعد از نماز، نشانه خطر علم بی­فایده است.

قرآن از کسانی که در هر وادی می­روند و مطالبی می­گویند که به آن عمل نمی­کنند انتقاد کرده است: «أ لَمْ تَرَ أنَّهُم فی کُلِّ وادٍ یَهیمُونَ . وَ أنَّهُم یَقُولونَ ما لا یَفْعَلون»(3)

ص: 54

از امام باقر وامام صادق8نقل شده که به مناسبت آیه ی «وَ الشُّعَراءُ یَتَّبِعُهُمُ الْغاوُونَ»(1) فرمودند: کسانی که فقه را برای غیر دین آموخته باشند، یا عمیق نیاموخته باشند، هم گمراهند و هم دیگران را گمراه می کنند و قصّه سرایان نیز مشمول این سرزنش هستند.(2)

ناگفته پیداست که قصه و شعر خصوصیتی ندارد و مراد هرزه­گویی است. هرزه­نویسی و هرزه فکر کردن و بی­هدفی نیز همانند هرزه­گویی است.

آری! هرچیزی که هدف آن عالی نباشد، اتلاف وقت خود و دیگران را به دنبال داشته و باعث هرز رفتن و باختن و کاری عبث است.

دنیا دیدن و آخرت ندیدن خسارت است. عمر دادن و رشد نکردن خسارت است.

حضرت علی علیه السلام می­فرماید: قیمت انسان بهشت است، فروش به کمتر از آن خسارت است.

تنها آیه­ای که در آن سه بار کلمه «ویل» بکار رفته، آیه­ای است که مربوط به دانشمندان دنیا پرست است:

«فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ»(3)

ص: 55

وای بر کسانی که مطالبی را با دست خود می نویسند، سپس می گویند: این از طرف خداست، تا به آن بهای اندکی بستانند، پس وای بر آنها از آنچه دست هایشان نوشت و وای بر آنها از آنچه (از این راه) به دست می آورند!

بدعت، دین سازی، دین فروشی و استحمار مردم، از جمله خطراتی است که از ناحیه ی دانشمندان فاسد، جامعه را تهدید می کند.

از تکرار کلمه «ویل» می­فهمیم که شدیدترین عذاب ها متوجّه کسانی است که به تفکّر و اعتقاد مردم خیانت می کنند.

هر انحرافی که در طول تاریخ در اثر بدعتی بوجود آید، علاوه بر کسی که منحرف شده است، گناهش به گردن بدعت ­گذار نیز می­باشد.

جالب آن است که در قرآن برای انحرافات اخلاقی و اجتماعی، یک بار کلمه «ویل» بکار رفته است، یعنی وای بر هر عیب جوی مسخره کننده­ای. «وَیلٌ لِکُلّ هُمَزَةٍ لُمَزَة»(1)

برای انحراف اقتصادی نیز یک بار کلمه «ویل» بکار رفته است: وای بر کم فروشان: «وَیلٌ لِلمُطَفّفین»(2)

ولی برای انحراف قلم و فرهنگ، سه بار کلمه ویل بکار رفته است آن هم در یک آیه.

ص: 56

18- برتری طلبی، آفت بزرگ پژوهش­ها

قرآن می­فرماید:

«تِلْکَ الدَّارُ الآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الأرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِین»(1)، (ما، نجات و سعادت در) آن سرای آخرت را (تنها) برای کسانی قرار می دهیم که خواستار برتری و فساد در زمین نباشند و سرانجام، (رستگاری) از آن پرهیزکاران است.

بر اساس روایات، حضرت علی علیه السلام این آیه را برای تاجران بازار تلاوت می فرمود. امام خمینی1 نیز در پایان درس اخلاقشان برای طلّاب و فضلای حوزه ی علمیّه قم، به تلاوت این آیه عنایت داشتند.

در حدیث می خوانیم: حتی اگر کسی به واسطه بهتر بودن بند کفشش خود را برتر ببیند، جزو کسانی است که اراده ی علوّ در زمین دارند.

چه بسیارند کسانی که در تهیه مسکن، مرکب، لباس، مراسم، ازدواج و نام گذاری فرزند، کاری می کنند که در جامعه نمودی داشته باشند و مردم متوجّه آنان شوند که به فرموده روایت، این افراد اراده برتری در زمین دارند و از بهشت محرومند.

فقها می­فرمایند: لباس شهرت حرام است و ناگفته پیداست که پارچه و نخ گناهی ندارد. حرام بودن بخاطر خصلت شهرت طلبی است که در هر کاری باشد جایز نیست.

ص: 57

از امام صادق علیه السلام پرسیدند: آیا می­شود لباس احرام را با نوعی گل رنگ کرد، امام فرمود: چون این رنگ تو را مشهور و انگشت­نما می­کند من کراهت دارم.(1)

19- خطر آمار زدگی

«ألْهاکُمُ التَّکاثُرُ حَتَّی زُرْتُمُ الْمَقابِر»(2)

«ألْهاکُمُ» از «لهو» به معنای سرگرم شدن به اموری است که انسان را از اهداف بلند باز دارد. «زُرْتُمُ» از زیارت و «مقابر» جمع مقبره است.

میان دو قبیله بر سر تعداد نفراتشان گفتگو شد. تصمیم به سرشماری گرفتند. بعد از شمارش زنده ها، به قبرستان رفتند تا آمار مردگان را نیز به حساب آورند و هریک فزونی خود را بر دیگری اثبات کند.

«تکاثر» از «کثرت» به معنای فزون طلبی و فخرفروشی، به واسطه کثرت اموال و اولاد است.

البته در همه امور تکاثر، امری منفی است:

تکاثر در شرک و چند خدایی. «أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ».(3) (حضرت یوسف به هم زندانی های خود که مشرک بودند، گفت:) آیا ارباب متفرق بهتر است یا خداوند یکتای قهار؟

ص: 58

تکاثر در غذا. بنی اسرائیل می گفتند: ما بر یک نوع غذا صبر نداریم «لَنْ نَصْبِرَ عَلی طَعامٍ واحِدٍ» ما خوردنی های دیگر همچون پیاز و سیر و عدس و خیار می خواهیم. «قِثَّائِها وَ فُومِها وَ عَدَسِها وَ بَصَلِها».(1)

تکاثر در عمر. چنان که بعضی دوست دارند هزار سال عمر کنند. «یَوَدُّ أحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ ألْفَ سَنَةٍ».(2)

تکاثر در مال. قرآن می فرماید: برخی افراد به دنبال جمع مال و شمارش آن هستند. «الَّذِی جَمَعَ مالاً وَ عَدَّدَهُ»(3)

تکاثر در مسکن. قرآن در مقام سرزنش بعضی می فرماید: در دامنه هر کوهی ساختمان های بلند بنا می کنید. «أ تَبْنُونَ بِکُلِّ رِیعٍ آیَةً تَعْبَثُونَ»(4)

حضرت علی علیه السلام در خطبه 221 نهج البلاغه، بعد از تلاوت این سوره مطالبی دارند که ابن ابی الحدید در شرح آن می گوید: در طول پنجاه سال، بیش از هزار بار این خطبه را خوانده ام و عظمت این خطبه به قدری است که سزاوار است بهترین گویندگان عرب جمع شوند و این خطبه برایشان تلاوت شود و همه به سجده افتند، همان گونه که هنگام تلاوت بعضی از آیات قرآن، همه به سجده می افتند. ما بخشی از آن خطبه را در اینجا بازگو می کنیم:

ص: 59

« أ فَبِمَصَارِعِ آبائِهم یَفتخَرون» آیا به مقبره پدرانشان افتخار می کنند؟

«أمْ بِعَدِیدِ الْهَلْکَی یَتَکَاثَرُون» یا به تعداد معدومین، فزون طلبی می کنند؟

«یَرْتَجِعُونَ مِنْهُمْ أَجْسَاداً خَوَتْ وَ حَرکاتٍ سَکَنَت» آنان جسدهایی بودند که متلاشی شدند و متحرک هایی بودند که ساکن شدند.

« وَ لَئنْ یَکُونُوا عِبَراً أحَقُّ مِن أن یَکُونَ مُفتَخَرا»(1)

آن جسدها سزاوارترند که سبب عبرت شوند تا مایه افتخار.

20- پژوهشگران راکد

قرآن می­فرماید: کسانی که ایمان آورده­اند، ولی اهل هجرت نیستند، حق هیچ گونه دوستی و حمایت ازآنان را ندارید. «وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ءٍ حَتَّی یُهاجِرُوا»(2)

کسی که هجرت نکند، نه او را یاری کنید و نه از او یاری بخواهید. (کلمه ی «وَلایَتِهِمْ» را دو گونه می توان معنا کرد: یکی «ولایت و حمایت شما از آنان» و دیگری «کمک و حمایت آنان از شما»)

بیشتر بلاهای مردم از غرق شدن در رفاه و ترک هجرت های سازنده سرچشمه می گیرد. اگر همه ی مغزها ومتخصّصان و کارشناسان مسلمانی که در کشورهای غربی به سر می برند، به کشور خود هجرت

ص: 60

کنند، هم ضربه به دشمن است و هم تقویت اسلام و مسلمانان و کشورهای اسلامی.

هجرت برای آموختن علم و دانش وبیان آموخته های خود به دیگران نیز لازم است.

«فَلَو لا نَفَرَ مِن کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ»(1)

چرا از هر گروهی، دسته ای کوچ نمی کنند تا در دین فقیه شوند و هنگامی که به سوی قوم خویش بازگشتند، آنان را بیم دهند تا شاید آنان (از گناه و طغیان) حذر کنند.

متأسفانه گروهی به عنوان پژوهشگر یا محقق، آنگونه غرق در تحقیق و پژوهش هستند که حتی از فرزندان خود غافل­اند. در خانه در مسائل طهارت تحقیق می­کند، ولی کوچه و شهر و برزن او کثیف است.

درباره آیات و روایات اذان تحقیق می­کند، ولی در عمرش یک بار اذانی که همسایه او صدایش را بشنود، نمی­گوید.

ص: 61

ص: 62

علم جلوه رحمت الهی است و علمی جلوه رحمت است که سعادت فرد و جامعه و این جهان و آن جهان را تأمین کند.

همچنین از آن استفاده می­شود که معلمی، شأن خداوند است و تعلیم و تعلّم باید براساس محبّت و رحمت باشد.

2- بی­تکلّف باشد.

پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم به مردم می­گفت: من اهل تکلّف نیستم: «و ما أنا مِنَ المُتکلفین»(1).

یکی از شرایط توفیق در تبلیغ، نداشتن تکلّف است. انسان مؤمن، در عمل و سخن و معاشرت، خود و دیگران را به زحمت نمی اندازد. اصولاً تصنع و تکلّف و ظاهرسازی، عملی ناپسند و مذموم است.

کسی می تواند جهان را آزاد کند که خود گرفتار قیود و عادات و رسوم ساختگی نباشد.

تکلّف گر نباشد خوش توان زیست

تعلّق گر نباشد خوش توان مرد

نمونه­هایی از بی­تکلفی پیامبردر زندگی:

1. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم خود کفش خود را می دوخت.

2. لباس خود را وصله می زد.

3. گوسفند را خودش می دوشید.

ص: 64

4. با بردگان، هم غذا می شد.

5. بر زمین می نشست.

6. بر الاغ سوار می شد.

7. نیازهایش را خود از بازار تهیه می­کرد.

8. با توانگران و فقرا دست می داد و دست خود را نمی کشید تا طرف دست خود را بکشد.

9. به هرکس می رسید، چه بزرگ و چه کوچک، سلام می کرد.

10. اگر چیزی تعارفش می کردند، آن را تحقیر نمی کرد، اگرچه یک خرمای کم ارزش بود.

3- ایمان به کار خود داشته باشد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به آنچه بر او نازل شده بود، باور داشت. «آمَنَ الرَّسولُ بِما اُنزِل الیه»(1)

اگر معلم کار خود را از درون باور نداشته باشد، توفیق لازم را پیدا نمی­کند و با مختصر مشکلی دست از کار می­کشد و یا در کارش کوتاهی می­کند، ولی اگر به کارش ایمان داشته باشد هیچ حادثه­ای او را دلسرد نمی­کند.

ص: 65

4- اخلاص در کار آموزش

سخن همه انبیا این بود که ما اجر و پاداشی از شما نمی­خواهیم. چنانکه در سوره شعراء از قول پنج پیامبر این جمله آمده است: «ما أسئَلُکُم عَلَیهِ مِن أجر»(1)

البته اخلاص به معنای انجام کار برای رضای خداست، بدون آنکه به فکر دریافت پاداش و تشکر از مردم باشد. اهل بیت پیامبر همین که غذا و افطار خود را به یتیم و اسیر و مسکین دادند و با آب افطار کردند، گفتند: ما برای خدا اطعام کردیم واز شما نه پاداش می­خواهیم و نه تشکر. «إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُریدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُورا»(2)

معنای اخلاص آن نیست که دیگران بی­تفاوت باشند. چه زیباست که انسان برای رضای خدا کار کند، ولی مردم هم کار آنها را قدر بدانند.

در سوره قصص می­خوانیم که حضرت موسی برای ناکام کردن فرعونیان از دستگیری خود، منطقه را ترک و به مدین وارد شد، در آن منطقه چوپان­هایی را دید که حیوانات خود را برای آب دادن بر سر چشمه آبی آورده­اند ولی در کناری دو دختر با حیوانات خود ایستاده­اند. حضرت موسی که تحت تعقیب بود، تنها بود، گرسنه بود، خسته بود، در هوای داغ بجای آنکه دنبال حل مشکلات خود باشد، به

ص: 66

سراغ دختران رفت و پرسید: شما چرا کنار ایستاده­اید و گوسفندان خود را آب نمی­دهید؟ دختران گفتند: ما پدر پیری داریم «أبونا شَیخٌ کبِیر»(1)

که نمی­تواند چوپانی کند و اکنون منتظریم مردها کنار روند تا ما گوسفندان خود را آب بدهیم. (آری کار برای زن مجاز است به شرط آنکه اختلاط با مردان نباشد، حریم عفاف و حجاب حفظ شود و در کارهای سخت، عذر و اضطراری باشد).

حضرت موسی گوسفندان آنان را آب داد و چون هوا گرم بود، به سوی سایه­ای رفت و گفت: پروردگارا هر خیری که برای من بفرستی به آن محتاجم. «رَبِّ اِنّی بِمَا أنزلتَ اِلیَّ مِن خَیرٍ فَقِیر»(2)

در حدیثی می­خوانیم که امام صادق علیه السلام فرمود: حضرت موسی مقداری نان می­خواست.

دختران که به منزل رفتند، ماجرای کمک کردن جوان ناشناس را به پدر گفتند. پدر (حضرت شعیب) فرمود: بروید و به او بگویید پدرم از شما دعوت کرده به منزل بیایید تا پاداش آب دادن به حیوانات را به شما بدهم. «اِنّ أبی یَدعوکَ لِیَجزیکَ أجرَ ما سَقَیت»(3)

از این ماجرا استفاده می­شود که:

ص: 67

اخلاص داشتنِ مردم، نباید دلیل بی­تفاوتی ما باشد. حضرت موسی برای خدا به حیوانات آب داد و انتظار پاداشی نداشت، ولی حضرت شعیب پاداش او را پرداخت، آن هم چه پاداشی:

هم دخترش را به او داد،

هم در خانه­اش به او امان داد،

هم بجای مهریه چوپانی موسی را پذیرفت،

هم او را تحت تربیت خود قرار داد.

یعنی مسئله امنیت، اشتغال، ازدواج، اسکان و تربیت او را یک جا حل کرد.

کوتاه سخن آنکه ما باید برای خدا کار کنیم، ولی دولت و مردم باید برای افراد مخلص به وظیفه خود عمل کنند.

5- سعه صدر و روح باز

در قرآن می­خوانیم: حضرت سلیمان با لشکر خود به وادی مورچگان رسید. مورچه­ای گفت: ای مورچگان به خانه­های خود بروید تا سلیمان و لشکریانش شما را ناآگاهانه پایمال نکنند. حضرت سلیمان شنید که مورچه گفت آنها نمی­فهمند. «لایَشعُرون» ولی حضرت سلیمان به جای آنکه آن مورچه را زیر پا له کند، بخاطر سعه­ی صدر لبخند زد. «فَتَبَسّمَ»(1)

ص: 68

در این ماجرا، خداوند حضرت سلیمان را گرفتار حرف مورچه می­کند تا در وجود او تعادل برقرار کند، آری مردان خدا از سخنان تلخ حکمت می­آموزند.

حضرت سلیمان از اینکه سخن مورچه را می­فهمد، از خدا توفیق شکر می­خواهد.

انتقاد، حتی اگر تند باشد، نشانه آزادی بیان و شجاعت مردم و بستری برای توجه به نقص­ها و برطرف کردن آنها است.

هنگامی که خداوند، حضرت موسی را برای ارشاد و هدایت مردم فرستاد، اولین درخواست او سینه­ای گشاده و سعه صدر بود. «رَبّ اشرَح لِی صَدری»(1)

زیرا او مأمور شد که به مسائل متعدد عبادی، سیاسی، انقلابی، اجتماعی، اخلاقی، فردی و جمعی بپردازد و طبعا پرداختن وتوجه لازم به هر کدام، انسان را از سایر امور غافل می­سازد. لذا سعه صدر در رسیدن به همه این موارد کاملا ضرورت دارد و زمینه ساز انجام برنامه های سنگین رسالت است.

روح کوچک، مثل لاستیک دوچرخه در اولین موج زمین تاب برمی­دارد، ولی روح بزرگ مثل لاستیک تراکتور، از پستی و بلندی­ها به راحتی عبور می­کند. روح کوچک مثل روده تنگ است که هسته اَنار در آن گیر می­کند.

ص: 69

انبیا روح بزرگ داشتند. به پیامبری گفتند: تو را سفیه می­بینیم. جواب داد: من سفیه نیستم. «لَیسَ بِی سَفاهَة»(1)

به پیامبر دیگری گفتند: تو را در گمراهی می­بینیم: جواب داد من گمراه نیستم. «لَیسَ بی ضَلالَة»(2)

همین که روح بزرگ است از تمام نیش و نوش­ها به سادگی رد می­شود، تلخی­ها او را نمی­شکند، نسبت به کارش دلسردی و عقب نشینی ندارد.

روح بزرگ داشتن در هر کاری، رمز موفقیت است.

خداوند به پیامبر اسلام می­فرماید: آیا سینه گشاده به تو ندادم: «ألَم نَشرَح لَکَ صَدرَک»(3)

آن چه را موسی از خدا درخواست کرد، خداوند به پیامبر بدون درخواست داد.

6- اخلاق نیکو

درس معلم اَر بود زمزمه­ی محبتی

جمعه به مکتب آورد طفل گریز پای را

قرآن که تمام دنیا را کوچک می­داند: «مَتاعُ الدُّنیا قَلِیل»(4)

اخلاق پیامبر را بزرگ می­داند: «اِنّکَ لَعَلَی خُلُقٍ عَظِیم»(5)

ص: 70

در میان صفات و ویژگی های پیامبر، قرآن بر اخلاق آن حضرت تکیه کرده و آن را «خُلق عظیم» خوانده است. به همین مناسبت، سخن برخی از پیشوایان دینی در این زمینه را از کتاب میزان الحکمه، باب خُلق، نقل و ترجمه می کنیم.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «اِنَّما تَفْسیرُ حُسْنِ الْخُلْقِ: ما اَصابَ الدُّنْیا یَرْضی وَ اِنْ لَمْ یُصِبْهُ لَمْ یَسْخَط»(1) تفسیرحسن خلق این است که اگر به دنیا رسید راضی باشد و اگر نرسید عصبانی نشود.

حضرت علی علیه السلام فرمود: «رُبَّ عَزیزٍ أذَلَّهُ خُلقَه و ذَلیلٌ أعَزَّهُ خُلقَه» چه بسیارند عزیزانی که به خاطر بداخلاقی ذلیل می شوند و ذلیلانی که به خاطر حُسن خلق عزیز می شوند.

همچنین فرمود: «حُسنُ الخُلقِ رَأسُ کُلّ بِرّ» خوش اخلاقی سرآمد هر کار نیک است.

7- روان گویی

هنگامی که حضرت موسی به پیامبری رسید و مسئول تعلیم و تربیت و هدایت مردم شد، از خدا درخواست کرد: گره از زبانم باز نما. «وَ احلُل عُقدَةً مِن لِسانی»(2) زیرا روان گویی شرط درک و فهم عموم مردم است: «یَفقَهُوا قَولِی»

ص: 71

8- آموزش حتی از حیوانات

هنگامی که قابیل برادرش هابیل را از روی حسادت کشت، متحیّر بود که با کشته او چه کند. خداوند زاغی را فرستاد که زمین را می­کاوید تا به او نشان دهد که باید کشته برادرش را دفن کند. «فَبَعَثَ اللَّهُ غُراباً یَبْحَثُ فِی الأرْضِ لِیُرِیَهُ کَیْفَ یُواری سَوْأةَ أخیهِ»(1)

آری بسیاری از معلومات بشر، از زندگی حیوانات الهام گرفته شده است. این زاغ و کلاغ به انسان می­آموزد که معلمی نباید سبب غرور استاد شود، زیرا خداوند یک کلاغ را معلم میلیاردها انسان قرار داد.

قرآن در آیه22 سوره نمل می­فرماید: هدهد نزد سلیمان آمد و گفت: از چیزی آگاهی یافتم که تو (با همه عزّت و شوکتی که داری) از آن آگاه نشده­ای. سپس ماجرای پرواز خود به منطقه سبأ را گزارش داد که زنی را یافتم که بر مردم سلطنت می­کرد و از همه چیز برخوردار بود و مردم آن کشور برای خورشید سجده می­کردند. سلیمان به سخن هدهد ترتیب اثر داد که ماجرای آن در قرآن آمده است.

9- به جهل خود اقرار کنیم.

فرشتگان هنگامی که به ظرفیت انسان آگاه شدند، به جهل خود اقرار کردند و گفتند: پروردگارا! تو پاک و منزّهی، ما چیزی را جز آنچه تو به ما آموخته­ای نمی­دانیم: «لا عِلمَ لَنا اِلاّ ما عَلَّمتَنا»(2)

ص: 72

پیامبران نیز در قیامت، در پاسخ خدا که می­پرسد: مردم چه پاسخی به دعوت شما دادند، می­گویند: ما علمی به حقیقت امر نداریم: «لا عِلْمَ لَنا إِنَّکَ أنْتَ عَلاَّمُ الْغُیُوب»(1)

برخلاف گمان بعضی که گفتن «نمی­دانم» را نشانه ضعف می­دانند، گفتن این کلمه نشانه شجاعت، سعه صدر و تواضع است. آنچه را نمی­دانیم، به کسی که می­داند یا بهتر می­داند ارجاع دهیم، که این نشانه بزرگ منشی است.

10- نگران عاقبت خود باشیم.

چه افراد صالحی که در پایان عمر، منحرف و بد عاقبت می­شوند.

چه دانشمندانی که برخلاف دانش خود عمل می­کنند.

چه دانشمندانی که بخاطر کسب مال و مقام، حقایقی را کتمان می­کنند و به قول قرآن، مورد لعنت ابدی جنّ و انس وفرشتگان قرار می­گیرند.

آری! اگر هواپرستی حاکم شد، علم از کارایی می­افتد. حتی دانشمندان را منحرف می­کند و سبب مسدود شدن درب­های هدایت می­شود.

بر همه ما، از بیسواد تا دانشمند، واجب است که در هر نماز دو بار بگوییم: «اِهدِنَا الصِّراطَ المُستَقِیم» و هر روز ده بار این جمله را بر زبان آوریم. رسول خدا نیز در هر شبانه روز بیش از بیست بار این جمله را بیان می­کردند، زیرا خواندن یازده رکعت نماز شب هم بر پیامبر

ص: 73

واجب بود. این نشانه آن است که لغزش از راه مستقیم خطری است که انبیا هم از آن به خدا پناه می­بردند.

قرآن در سوره اعراف از عالم و دانشمندی سخن می گوید که نخست در مسیر حق بود، آن چنان که هیچ کس فکر نمی کرد روزی منحرف شود اما سرانجام دنیا پرستی و پیروی از هوای نفس چنان به سقوطش کشانید که در صف گمراهان و پیروان شیطان قرار گرفت.

گرچه قرآن نامی از کسی نبرده ولی از روایات استفاده می­شود آن شخص بلعم باعورا بوده است که در عصر حضرت موسی زندگی می کرد و از دانشمندان و علمای مشهور بنی اسرائیل محسوب می شد، و حتی موسی علیه السلام از وجود او به عنوان یک مبلغ نیرومند استفاده می کرد، و کارش در این راه آن قدر بالا گرفت که دعایش در پیشگاه خدا به اجابت می رسید، ولی بر اثر تمایل به فرعون و وعده و وعیدهای او از راه حق منحرف شد و همه مقامات خود را از دست داد، تا آنجا که در صف مخالفان موسی علیه السلام قرار گرفت:(1) «وَ اتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِی آتَیْناهُ آیاتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطانُ فَکانَ مِنَ الْغاوِین»(2)

آری! گاهی طاغوت­ها علما را فریب می­دهند و علاقه به دنیا انسان را منحرف می­کند.

ص: 74

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: کسی که علمش زیاد شود اما هدایت­یابی او بیشتر نشود، آن علم سبب دوری بیشتر او از خداست. «مَنِ ازْدَادَ عِلْماً وَ لَمْ یَزْدَدْ هُدًی لَمْ یَزْدَدْ مِنَ اللَّهِ إِلاّ بُعْدا»(1)

خداوند مردم غافل را به چهارپا تشبیه می­کند: «اولئک کالانعام»(2) ولی دانشمند دنیاپرست را به سگ حریص تشبیه می­کند: « فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أوْ تَتْرُکْهُ یَلْهَثْ»(3)

که اگر به آن حمله کنی، دهان باز کرده و پارس می­کند و زبان بیرون می­آورد و اگر او را به حال خود واگذاری، باز چنین می­کند، یعنی همیشه دهانشان باز و هرگز آرامش و سیری ندارند، زیرا دنیاپرستی و حرص نهایت ندارد.

خداوند به پیامبرش می­فرماید: ماجرای بلعم باعورا را برای مردم بیان کن، زیرا این داستان مایه عبرت است، شاید فکر کنند و پند گیرند.

در اینجا خاطره­ای از خودم بگویم:

خدمت علامه طباطبایی رسیدم و گفتم: من در آغاز تحصیل، نمازم با حضور قلب و گاهی با گریه بود، ولی پس از سالها تحصیل و کسب علم، چرا دیگر آن نشاط در عبادت را ندارم؟ با اینکه قرآن می­فرماید: علما اهل خشیت هستند. «إِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماء»(4)

ص: 75

ایشان فرمودند: اگر علم، علم واقعی باشد، در آن خشیت الهی هست، اما اگر یک سلسله محفوظات و اطلاعات باشد، آن نورانیت را ندارد.

حضرت علی علیه السلام می­فرماید: نتیجه علم بندگی خداست، اما کسب علم ما، ثمره­ای جز کسب مدرک و مقام و درآمد ندارد.

ثمره علم، عمل به آن است.

ثمره علم، بینش و حکمت است.

ثمره علم، خدا شناسی است.

ثمره علم، اخلاص در عمل است.

ثمره علم، تواضع است.

ثمره علم، حلم به هنگام غضب است.(1)

11- ظاهر آراسته

استاد باید آراسته و وارسته باشد.

خداوند به پیامبرش می­فرماید: لباس خود را تطهیر و پاکیزه کن. «وَ ثِیابَکَ فَطَهِّر»(2)

در اسلام به پوشش رنگ روشن سفارش شده است، انسان، روزی که پا به دنیا می­گذارد و روزی که پا به سرزمین وحی می­گذارد و روزی که از دنیا می­رود، در لباس سفید است.

ص: 76

قرآن با توجه به نقش رنگ در روح و روان انسان می­فرماید: رنگ می­تواند در بینندگان شادی ایجاد کند. «لَونُها تَسُرُّ النّاظِرِین»(1)

در روایات، برای لباس و مسواک و شانه و عطر زدن سفارش­های بسیار شده است.

12- نظم و انضباط

توجه به نظم، از وصیت­های حضرت امیر است که فرمود: «و نَظمِ أمرِکُم»(2)

در نام دو سوره از سوره­های قرآن، اشاره به نظم شده است. (سوره صفّ و سوره صافّات)

واژه صفّ که بیانگر نظم و انضباط است، هفت بار در قرآن به کار رفته است.

13- آمادگی جسمی، روحی و علمی

اگر استاد از نظر جسمی کسل باشد و از نظر روحی گرفتار ترس و اضطراب باشد و از نظر علمی، تسلط بر مباحث نداشته باشد، در کار خود ناموفق بوده و شکست خواهد خورد.

در دعا می­خوانیم که امام سجاد علیه السلام می­فرماید: «و أعوذُ بِکَ مِنَ الکسَل»(3)

ص: 77

و در قرآن می­خوایم که پیامبر می­فرماید: دعوت من براساس بصیرت است. «أدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصیرَةٍ»(1)

آری چشم بسته و بدون شناخت و آگاهی، نمی­توان و نباید مردم را به انجام کاری ترغیب کرد.

14- رفق و مدارا

استاد و مربی باید با مخاطب خود مدارا کند، به او فرصت دهد، مطالب خود را در قالب­های مختلف تکرار کند و محتوای درس را بر اساس ظرفیت او تنظیم کند. به حالات شاگرد خود توجه داشته باشد که در خانواده بی­مسئله زندگی می­کند یا در خانواده­ای که انواع ناهنجاری­ها در آن است، فکر او کشش دارد یا ندارد.

در ماه رمضان، قبل از افطار که تشنگی و گرسنگی وخستگی بر انسان هجوم می­آورد، اسلام به دعای کوتاه یک سطری سفارش می­کند: «اللَّهُمَّ لَکَ صُمْتُ وَ عَلَی رِزْقِکَ أَفْطَرْتُ و عَلیکَ تَوکّلتُ» آری مدارا با انسان تشنه و گرسنه و خسته به این است که یک سطر دعا بیشتر نخواند.

توجه به مسافت راه، وضع اقتصادی، گرما و سرما، تراکم درسها و ظرفیت شاگرد اقتضا می­کند که در برنامه­ها نوعی شیرینی، هنر، روانی و کوتاهی در سخن مورد توجه قرار بگیرد.

ص: 78

15- استقامت در کار

در هرکاری و به خصوص کارهای علمی و تربیتی، استقامت شرط توفیق است. البته استقامت بر راهی که خدا می­خواهد و گرنه هستند کسانی که بر فکر انحرافی یا سلیقه شخصی خود پافشاری می­کنند یا برای گرفتن پست و به دست آوردن مال، راهی را بدون دلیل عقلی و منطق و یا مأموریت الهی انتخاب می­کنند و برآن مقاومت و پافشاری دارند. آری هر استقامتی ارزش ندارد، استقامتی ارزش دارد که در سایه کلمة الله و به فرمان خداوند باشد: «فَاسْتَقِمْ کَما اُمِرْتَ»(1)

16- عامل به گفتار

قرآن می­فرماید: ای کسانی که ایمان آورده­اید، چرا چیزی را می­گویید که عمل نمی­کنید: «لِمَ تَقولونَ ما لا تَفعَلون» سپس می­فرماید: کسی که چیزی را بگوید که عمل نمی­کند، مورد غضب شدید خداوند است. (2)

در آیه 44 سوره بقره می­خوانیم: آیا مردم را به نیکی فرمان می­دهید، ولی خودتان را فراموش می­کنید: «أ تَأمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أنفُسَکُم»

عمل نکردن به گفتار، گاهی به خاطر ناتوانی و عذر است و گاهی از روی بی اعتنایی، که این مورد توبیخ است.

ص: 79

در فرهنگ اسلامی، عالم بی عمل، به درخت بی­ثمر، ابر بی­باران، نهر بی­آب، زنبور بدون عسل و الاغی که کتاب حمل می کند، تشبیه شده است.

در احادیث می خوانیم: علم بدون عمل، حجّتی بر علیه انسان است. «عِلمٌ بِلا عَمَلٍ حُجّةٌ للهِ عَلَی العَبد»(1)

علمی که به آن عمل نشود، مانند گنجی است که از آن انفاق و استفاده نشود. «العِلمُ الَّذِی لا یُعْمَلُ بِهِ کَالْکَنزِ الَّذِی لا یُنْفَقُ مِنه»(2)

کسی که از عدالت سخن بگوید ولی عادل نباشد، سخت ترین حسرت را در قیامت خواهد داشت. «أشَدُّ النَّاسِ حَسْرَةً یَوْمَ الْقِیَامَةِ الَّذِینَ وَصَفُوا العَدلَ ثُمَّ خالَفُوه»(3)

حضرت عیسی علیه السلام فرمود: کسی که نزد مردم به علم معروف است، ولی به عمل معروف نیست، شقی ترین مردم است. «أشْقَی النَّاسِ مَن هُوَ مَعرُوفٌ عِندَ النَّاسِ بِعِلْمِهِ مَجْهُولٌ بِعَمَلِه»(4)

امام صادق علیه السلام فرمود: کسی که کارهایش تأکیدکننده ی گفتارش نباشد، عالم نیست. «مَن لَم یُصَدِّقْ فِعْلُهُ قَولَهُ فَلَیْسَ بِعالِم»(5)

ص: 80

17- تواضع

خداوند به پیامبرش که معلم بشریت است، می­فرماید: برای مومنانی که از تو پیروی کرده­اند بال خود را بگستر (و متواضع باش). «وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنین»(1)

البته تواضع، تنها با زبان نیست، فروتنی در عمل نیز لازم است.

پیامبر که بالاترین مربی و معلم است، هم از مردم بود: «رسولاً منهم»(2) هم در مردم بود: «فیهم رسولا»(3) هم با مردم بود: «و الّذین مَعَه»

18- مطرح کردن افراد لایق

حضرت موسی هنگامی که مأمور تعلیم و تربیت و هدایت مردم شد، از خداوند درخواست کرد که برادرم هارون را که در بیان از من شیواتر است، با من بفرست. «هارونَ أخی هُوَ أفصَحُ مِنّی لِساناً فَارسِلهُ مَعی»(4)

از این آیه معلوم می­شود برای انجام بعضی از مأموریت­ها باید افراد متعددی اعزام شوند.

آری! اقرار به کمالات دیگران، مطرح کردن آنان و دعوت از آنان در کار تبلیغ، خود یک کمال وارزش است. حضرت موسی با این که

ص: 81

پیامبر اولوا العزم بود، به کمال برادرش اقرار کرد و او را برای همکاری در تبلیغ و هدایت فرعون دعوت کرد. زیرا می­دانست بیان خوب و روان، از عوامل مؤثّر در جذب افراد وتبلیغ موفّق است. و بهتر است برای ارشاد و دعوت به حقّ، از بهترین ها استفاده کنیم.

19- عدم تبعیض میان مخاطبان

استاد و مربی نباید در مواجهه با مخاطبین، گزینشی و با تبعیض رفتار کند و برخورد دوگانه داشته باشد.

در سوره عبس می­خوانیم: در مجلسی، ابن مکتوم نابینا وارد شد، مردی از بنی امیه که در محضر پیامبر بود، به هنگام ورود آن نابینا چهره در هم کشید. چندین آیه در انتقاد از کار او نازل شد، با آنکه نابینا متوجه چهره در هم کشیدن نمی­شود و برای او تبسّم و ترش­رویی فرقی ندارد.

ادامه آیات خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می­فرماید: نباید میان فقیر و نابینا و ثروتمندان تفاوتی گذاشته شود، بلکه باید برای هدایت و سعادت هر دو گروه تلاش کنی و نمی­توانی به خاطر جلب و جذب ثروتمندان، از بینوایان روی گردانی.

از این ماجرا استفاده می­شود که ارزش اخلاق بخاطر کمال ذاتی آن است، نه خوشایند دیگران. اخم و عبوس کردن چهره به خودی خود بد است، گرچه نابینا نفهمد.

ص: 82

اشراف به حضرت نوح می­گفتند: ما به شرطی ایمان می­آوریم که فقرا را طرد و از خودت دور کنی، ولی آن حضرت جواب می­داد: من هرگز به خاطر خواست نابجای شما، آنان را طرد نمی­کنم. «مَن یَنصُرُنی مِنَ اللهِ اِن طَرَدتُهُم»(1)

آری کسی که هدفش خداست، برای او فقیر و غنی فرقی ندارد و رضای مخلوق را با غضب خالق معامله نمی­کند.

20- تدیّن و قرآن مداری

قرآن، مکرر در سوره بقره آیه­ی 63 و93 و در سوره مریم آیه­ی 12 می­فرماید: کتاب آسمانی را با قدرت بگیرید. «خُذوا ما آتینَاکُم بِقُوّة»، «خُذِ الکتابَ بِقوَّة»

دین­داری باید با تمسّک به قرآن، با قوّت و جدّیت باشد. زیرا کتاب آسمانی بالاترین سند علمی و فکری و فرهنگی وتربیتی جامعه است.

21- ادب در گفتار

قرآن می­فرماید: به (معبودِ) کسانی که غیر خدا را می­پرستند، ناسزا نگویید، که آنان نیز از روی جهل و دشمنی، به خدا ناسزا می­گویند. «وَ لا تَسُبُّوا الَّذینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْم»(2)

ص: 83

حضرت علی علیه السلام در جنگ صفّین به سربازان خود توصیه می کرد: «به پیروان معاویه دشنام و ناسزا نگویید، بلکه سیمای آنان را مطرح کنید که بهتر از دشنام است».(1)

البته حساب لعن و نفرین و برائت، از حساب دشنام و ناسزا جداست. لعن و برائت ظالمان که در آیات دیگر قرآن از سوی خداوند اعلام شده، در واقع بیانگر موضعِ ما در برابر ستمگران و مشرکان است که بیزاری خود را از راه و روش آنان اعلام می کنیم. «لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ»(2)

، «بَراءَةٌ مِنَ اللَّهِ ...»(3)

همچون شعار «مرگ بر آمریکا» که اعلام بیزاری از سیاست­های استکباری آمریکاست، نه ناسزا به رئیس جمهور یا ملّت آمریکا.

در هرحال، ما باید احساسات خود را نسبت به مخالفان کنترل کنیم و از هرگونه بددهنی و ناسزاگویی بپرهیزیم.

به بازتاب برخوردهای خود توجّه کنیم. اگر ما به مقدسات دیگران توهین کنیم، آنان نیز به مقدّسات ما ناسزا و توهین خواهند کرد.

بدانیم که با فحش و ناسزا، نمی توان مردم را از مسیر غلط باز داشت. و ناسزاگویی، عامل بروز دشمنی و کینه و ناسزا شنیدن است.

لذا استفاده از حربه ی دشنام و ناسزا، در نهی از منکر جایز نیست.

ص: 84

22- الگو گرفتن از دیگران

قرآن بیش از ده مرتبه خود را تصدیق کننده کتب آسمانی پیشین می­داند، آنها را وسیله هدایت و نور معرفی می­کند وکسانی را که در آنها تحریف بوجود آورده­اند توبیخ می­کند.

خداوند به پیامبرش دستور می­دهد: صبر کن همان گونه که پیامبران اولوا العزم صبر کردند: «فَاصبِر کَما صَبَرَ اُلوالعَزمِ مِنَ الرُّسُل»(1)

و در جای دیگر می­فرماید: پیامبران قبل از تو مورد آزار و تکذیب واقع شدند، ولی صبر کردند تا نصرت الهی فرارسید: «فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَ اُوذُوا حَتَّی أتاهُمْ نَصرُنا»(2)

23- وابسته نبودن به امکانات

بسیار می­شود که افراد ناکامی­های خود را به گردن نبود امکانات می­اندازند. این سخن تاحدّی قابل قبول است، زیرا شرایط مساعد و امکانات نقش مهمی در پیشرفت انسان دارند، اما مهم­تر از امکانات، اراده و تصمیم خود انسان است.

قرآن می­فرماید: دو دریا یکسان نیستند: «ما یَستَوِی البَحران» یکی شیرین و گوارا، «هَذا عَذبٌ فُرات» و دیگری شور و تلخ است: «هَذا مِلحٌ اُجاج»(3)

ص: 85

اما اگر انسان صیّاد ماهری باشد، در هر دو دریا ماهی برای صید او وجود دارد: «وَ مِن کُلٍّ تَاکلونَ لَحماً طَرِیّا»

اگر انسان غوّاص واردی باشد، از هر دو دریای شور و شیرین لؤلؤ و مرجان استخراج می­کند: «و تَستَخرِجونَ حِلیَة»

اگر انسان ناخدای خوبی باشد، در هر دو دریا می­تواند کشتی براند: «و تَرَی الفُلکَ فِیه مَواخِرَ»(1)

آری! در شرایط شور و شیرین، شهرت یا گمنامی، غنا یا فقر، سلامتی یا بیماری، افراد لایق و توانمند بهترین استفاده را می­برند.

چه بسیارند کسانی که با خواندن کتاب­های امانی و قرضی و عاریه­ای، به درجات علمی رسیده و دانشمند ­شده­اند و در مقابل افرادی هستند که با داشتن مجهزترین کتابخانه­ها، بهره لازم را از علم نبرده­اند. چون جوهر و اراده و پشتکار تحقیقی نداشتند.

فرزند امام خمینی(ره) مرحوم حاج احمد آقا می­گفت: هیچ وقت کتاب­های امام از 200 جلد بیشتر نشد، ولی بخاطر اخلاص و اراده و جوهری که داشت دنیا را تکان داد.

24- آماده باش علمی

مسئولین فرهنگی باید مخاطبین خود را آن گونه بیمه کنند که در برابر تهاجم فرهنگی اجانب تحت تاثیر قرار نگیرند. باید قبل از هرگونه

ص: 86

شبهه، جواب آن را داشته باشند و اجازه ندهند مخالفان، در فکر و اخلاق و ایمان آنان تزلزل و لغزشی ایجاد کنند و بعد منفعلانه به فکر چاره و درمان آن باشند.

قرآن با استدلال بر فرمان تغییر قبله می­فرماید: در آینده بی­خردانی به اعتراض خواهند گفت که دلیل تغییر قبله چیست: «سَیَقولُ السُّفَهاء»(1)

ولی شما از قبل جواب آنان را آماده داشته باشید. که مشرق و مغرب از آنِ خداوند است و به هر سویی بخواهد مردم را هدایت می­کند.

25- تفقّد از مخاطبان

در قرآن می­خوانیم: حضرت سلیمان گاه و بیگاه از نیروهای تحت مدیریت خود سان می­دید. روزی پرسید: چه شد مرا که هدهد را نمی­بینم؟ آری کسی که حکومت بی­نظیری دارد، حتی از پرنده کوچک هم تفقد می­کند و این یک اصل است که نباید مسائل بزرگ ما را از مسائل کوچک باز دارد.

در سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می­خوانیم که ایشان اگر یکی از یارانش را در مسجد نمی­دید، احوال پرسی می­کرد. اگر در سفر بود برای او دعا می­کرد، اگر بیمار بود، به عیادت او می­رفت و می­فرمود: هرکس متولد شد یا از دنیا رفت، به من خبر دهید تا من همواره از آمار مسلمین آگاه باشم.

ص: 87

26- عدم سوء استفاده از موقعیت و محبوبیت

قرآن می­فرماید: هیچ پیامبری که خداوند به او کتاب و حکم و نبوّت داده است، حق ندارد به مردم بگوید: بنده من باشید:

«ما کانَ لِبَشَرٍ أن یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لی مِنْ دُونِ اللَّه»(1)

با آنکه معلّمان و مربّیان، حق بزرگی بر جامعه دارند و باید مورد تکریم و احترام باشند، اما نباید امتیاز خاصی برای خودشان قائل شوند و انتظار داشته باشند دیگران مطیع اوامر و خواسته­های آنان باشند. بسیارند کسانی که در ابتدا با قیافه مقدس­مآبانه و دلسوزانه کار را شروع می­کنند، ولی پس از رسیدن به مسند قدرت، استبداد و خود محوری را پی ریزی می­کنند.

27- تا علم نداریم، حرفی را رد نکنیم.

قرآن در انتقاد از بعضی می­فرماید: چیزی را که به آن احاطه نداشتند، دروغ می­پنداشتند: «بَل کَذَّبوا بِما لَم یُحیطوا بِعِلمِه»(2)

امیرالمومنین علیه السلام می­فرماید: مردم با چیزی که نمی­دانند، دشمنی می­کنند. «النّاس أعداءُ ما جَهلوا»(3)

ص: 88

28- تسلیم خواسته­های نابجا نشویم.

اصل آن است که آنچه را حق است بگوییم، نه آنچه را مردم می­خواهند. بعضی بت­پرستان از پیامبر می­خواستند آیاتی را که به نکوهش بت­ها پرداخته تغییر دهد و قرآن دیگری بیاورد: «ائتِ بِقُرآنٍ غَیرِ هَذا أو بَدِّله»(1)

پیامبر با صلابت کامل این درخواست را رد کرد.

آری اضافه شدن پیروان یک مکتب، به قیمت تغییر و تحریف آن و دست برداشتن از اصول، ارزش ندارد.

خداوند بارها در قرآن به پیامبرش هشدار داده که مبادا از هوس­های مردم پیروی کنی و اگر چنین کنی، از دریافت امدادهای غیبی محروم می­شوی: «وَ لَئِنِ اتَّبَعْتَ أهواءَهُم بَعدَ الَّذی جاءَکَ مِنَ العِلمِ ما لَکَ مِنَ اللَّهِ مِن وَلِیٍّ و لا نَصیر»(2)

اصولاً مردم هم زیادند و هم هرکدام خواسته­ای دارند، بنابراین یا از انسان راضی نمی­شوند، یا دیر راضی می­شوند. در این موارد عقل می­گوید: تحصیل رضایت خداوند یکتا، آسان­تر از تحصیل رضایت انسان­های بسیار با سلیقه­های متفاوت است. این منطقِ حضرت یوسف در زندان با منحرفین بود: «أ أربابٌ مُتَفرّقونَ خَیرٌ أمِ اللهِ الواحدِ القَهّار»(3)

ص: 89

29- بهره­گیری از خنده و گریه

نباید در حالات عاطفی و احساسی، مانع خنده و گریه شد، زیرا هر یک از این دو عنصر در جای خود لازم است.

در مواردی گریه و در موادی خنده درمان است و جالب آنکه قدرت خداوند نسبت به کارهای متضاد یکسان است. برای قدرت او خنداندن و گریاندن، زنده کردن و میراندن یکسان است: «وَ أنَّهُ هُوَ أضحَکَ وَ أبْکی . وَ أنَّهُ هُوَ أماتَ وَ أحیا»(1)

استاد اگر سخن خود را با بیان شیرین، همراه با طنز، مثال و شعر القاء کند، مخاطب هم زود می­فهمد، هم دیر فراموش می­کند و هم خسته نمی­شود.

همچنین اگر در مواردی القاء مطلب همراه با اشک باشد، در عمق روح مخاطب اثر دارد. چنانکه اگر در مجلس ختم، کسی به هنگام ملاقات مصیبت­زده، قطره­ای اشک بریزد، مصیبت­زده ممکن است همه را فراموش کند، اما آن یک نفر را به یاد خواهد داشت.

30- دوری از مبالغه و غلوّ

اساتید و مربّیان باید در تمام امور مرز اعتدال را حفظ کنند و از انصاف خارج نشوند. امروز به خاطر خودباختگی، بعضی از تحصیلکردگان ما چنان محو پیشرفت­های غرب شده­اند که گمان می­

ص: 90

کنند این پیشرفت­های صنعتی، نشانه حقانیت تمام رفتارهای سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی آنان است.

قرآن می­فرماید: حقّ غلوّ در دین را ندارید: «لا تَغلوا فی دِینِکم»(1)حتی درباره انبیا حق غلوّ ندارید. اگر در دین خدا و اولیای خدا، غلوّ ممنوع است، در مورد دیگران که جای خود دارد.

31- امتیاز طلبی ممنوع

قرآن به مردم مکه تذکر می­دهد مبادا خیال کنید، چون اهل حرم یا از قبیله قریش هستید باید حرکات عبادی و مراسم حج شما با دیگران فرقی داشته باشد، بلکه از همان جا که مردم کوچ می­کنند کوچ کنید: «أفیضوا مِن حَیثُ أفاضَ النّاس»(2)

اساساً یکی از آثار و فلسفه های حج، کنار زدن امتیازات پوشالی است. در آنجا انسان از کفش و کلاه و لباس و همه امتیازات شخصی خود می گذرد و قطره ای می شود که به دریا ملحق شده است.

در فرهنگ دینی، امتیاز طلبی تحت هر عنوانی ممنوع است.

در قرآن می­خوانیم: پیامبران در بازارها می­رفتند و نیاز­های خود را تأمین می­کردند: «یَمشونَ فِی الأسواق» (3)

ص: 91

امام رضا علیه السلام به امام جواد علیه السلام نوشت: مبادا رفت و آمد تو در مجالس از راه ویژه­ای باشد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم به گونه­ای بود که اگر غریبه­ای وارد مجلس او می­شد، می­پرسید: کدام یک از شما پیغمبرید: «أیُّکُم رَسولُ الله»(1)

32- دوری از آمال و آرزوهای نابجا

اسلام بر واقعیات استوار است، نه بر خیالات یا تمایلات.

مسلمانان به خاتمیّت پیامبر اسلام و اینکه بهترین امّت­اند، افتخار می کردند.(2)

اهل کتاب نیز به سابقه ی خود می بالیدند و می گفتند: «جز ایّام معدودی در آتش نخواهیم بود.»(3)

این آیه در تصحیح پندار هر دو گروه، ملاک را «عمل و عملکرد افراد» قرار داده است: «لَیْسَ بِأمانِیِّکُمْ وَ لا أمانِیِّ أهْلِ الکِتابِ مَن یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ به»(4)

قرآن در جواب همه فرمود: (پاداش و عقاب) به آرزوهای شما و آرزوهای اهل کتاب نیست! هر که بدی کند بدان کیفر داده می شود .

برخی مسلمانان انتظار داشتند که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در مشاجره آنها با اهل کتاب، از مسلمانان جانبداری کند، در حالی که اصل بر عدالت است، نه حمایت.

ص: 92

33- ایستادگی، حتی در تنهایی.

قرآن خطاب به پیامبر اکرم می­فرماید: بگو: من شما را به یک سخن پند می دهم؛ برای خدا قیام کنید، دو نفر دو نفر و یک نفر یک نفر: «قُلْ إِنَّما أعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ أن تَقُوموا لِلَّهِ مَثْنی وَ فُرادی»(1)

آن چه مهم است قیام خالصانه برای خداست، تعداد و نفرات نقش اصلی را ندارد.

امیرالمؤمنین علیه السلام می­فرماید: در راه حق، از کمی افراد وحشت نکنید: «لا تَستَوحِشوا فِی طَریق الهُدی لِقلَّةِ أهلِه»(2)

34- به سراغ همکار برویم.

گاهی شرط توفیق، داشتن همکار و شریک خوب است و به قول معروف یک دست صدا ندارد. هنگامی که خداوند به موسی فرمان داد به سراغ فرعون برود و او را هدایت کند، موسی از خداوند درخواست کرد: برادرم هارون را همکار من قرار بده: «أشرِکهُ فِی أمرِی»(3) و پشت مرا با او استوار کن: «اُشدُد بِه أزری»

استمداد از مردم، منافاتی با توکّل به خداوند ندارد. در قرآن بارها به مسئله ی استمداد و تعاون اشاره شده است: «تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی»(4)

ص: 93

یکدیگر را در کار خیر یاری کنید. چنانکه حضرت عیسی علیه السلام فرمود: «مَن أنصارِی إلَی اللَّهِ»(1)

یاور من به سوی خدا کیست؟

در ماجرای دعوت و تبلیغ، حضرت موسی از خداوند انسانی شایسته را به کمک می طلبد تا او را در امر تبلیغ دین یاری کند.

35- تجلیل از پیشکسوتان

یکی از راههای رشد و تربیت، تجلیل از پیشکسوتان و سوق جامعه به سوی آنان است.

خداوند، مواعظ لقمان به پسرش را در قرآن بازگو می­کند، با این که می­تواند موعظه را از جانب خود مطرح کند، ولی برای تجلیل از لقمان و برنامه­های تربیتی او، خداوند خالق، نام مخلوق را می­برد و سخن را از زبان او نقل می­کند: «اِذ قَالَ لُقمانُ لابنِه»(2)

خداوند به پیامبرش دستور می­دهد که از ابراهیم یاد کند: «اُذکُر فِی الکِتاب اِبراهِیم»(3)

از مریم یاد کند: «اُذکُر فِی الکِتابِ مَریَم»(4)

قرآن در آیاتی با جمله «نِعمَ العَبد»(5) از انبیا یاد می­کند.

ص: 94

حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه از دوستان وفادار گذشته یاد کرده و می­فرماید: «أینَ عَمَّارٌ وَ أینَ ابْنُ التَّیِّهَانِ و أینَ ذُو الشَّهَادَتَینِ و أینَ نُظَرَاؤُهُم مِن إخوانِهِم»(1)و

با این آه و ناله یاد آنها را گرامی می­دارد.

از عایشه نقل شده که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم بسیار از خدیجه3یاد می­کرد. من گفتم: خداوند بهتر از خدیجه را به تو داده است! (مراد خودش بود) ولی پیامبر فرمود: هرگز، زمانی او به من ایمان آورد که کسی ایمان نمی­آورد، زمانی اموالش را در راه اسلام داد که کسی این عمل را انجام نمی­داد. خداوند از او فاطمه به من داد و این گوهر گرانبها از همسران دیگرم نیست.(2)

ص: 95

ص: 96

1- نقل مشکلات خود برای دانشجویان

اگر استاد مشکلات دوران دانشجویی خود را برای نسل نو نقل کند، آنها آمادگی تحمل بعضی از سختی­ها را پیدا می­کنند.

زمانی که امام خمینی(ره) را به ترکیه تبعید کردند، دولت ترکیه که در آن زمان طرفدار حکومت طاغوت ایران بود، برای ترساندن امام، ایشان را به منطقه­ای برد که محل اعدام علمای ترکیه بود، تا امام با دیدن آن منطقه وحشت کند.

اما حضرت امام گفت: مبادا ما کوتاهی کرده باشیم که هنوز زنده­ایم. چون در اینجا علمای ترکیه به شهادت رسیدند و ما در حد زندان و تبعید به سر می­بریم. یعنی دیدن محل اعدام و سختی­های بالاتر، مشکل تبعید را برای امام حل کرد.

در سوره آل عمران، آیه 146 می­خوانیم:

«کَأیِّن مِن نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أصابَهُم فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ ما ضَعُفوا وَ مَا اسْتَکانُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ»، چه بسیار پیامبرانی که همراه آنان خداپرستان بسیاری جنگیدند، پس برای آنچه در راه خدا به آنان رسید، نه سستی کردند و نه ناتوان شدند و تن به ذلّت ندادند و خداوند صابران را دوست دارد.

آری! مشکلات، نباید عامل سستی وضعف شود، بلکه باید عامل حرکت و تلاش جدیدی گردد. «فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ»

ص: 98

در بسیاری از آیات قرآن، فداکاری و مقاومت مردان خدا نقل شده است که می­گفتند: ما در مقابل هر آزاری که شما نسبت به ما روا، دارید صبر خواهیم کرد: «وَ لَنَصبِرَنَّ عَلَی ما آذَیتمونا»(1)

1- توجه دادن به امکانات

گاهی باید استاد امکانات امروز و دیروز را مقایسه کند، تا مخاطب قدر آنها را بداند.

کتابی است به نام «اوائل»، که نویسنده آن علاّمه تستری است. در این کتاب صدها مورد اول مطرح شده است، اول کسی که فلان کار را کرد، یا فلان سخن را گفت.

نویسنده این کتاب، برای پیدا کردن این همه نکته، در طول عمر هشتاد ساله خود همواره در کمین بوده تا در لابلای بررسی و تحقیق، هر کجا کلمه اول را دید ثبت کند و در این کتاب بیاورد. اما امروز با اشاره نوک انگشت بر صفحه کامپیوتر هرچه کلمه اول در هر کتابی هست، در چند لحظه روی صفحه نشان داده می­شود. هشتاد سال پیگیری کجا و یک لحظه اشاره انگشت کجا.

توجه به این نعمت­ها، انگیزه را بالا می­برد و انسان را قدرشناس و بلند همّت می­کند.

ص: 99

1- توجه دادن به ارزش موضوع

یکی از کارهای لازم استاد، توجه دادن دانشجو به ارزش موضوعی است که آن را تدریس می­کند.

ما برای دعوت بی­سوادان به کلاسهای سواد آموزی، نمونه­هایی از ارزش حداقل سواد را بیان می­کردیم که مثلا فلان مادر چون نمی­توانست نسخه را بخواند، قرص اشتباهی به فرزند داد و امثال آن. دانشجو نیز باید درسی را که می­خواند، ثمره علمی و عملی آن را لمس کند، تا به تحصیل عشق بورزد.

2- توجه دادن به مطالعات دیگران.

خداوند برای دعوت ما انسان­ها به نماز می­فرماید: تمام هستی با زبان قال و زبان حال تسبیح می­گویند: «سَبَّحَ لِلهِ مَا فِی السَّمَواتِ و الاَرضِ»، «یُسَبَّحُ لِلهِ ما فِی السَُموات وَ الأرض»، تا بطور غیر مستقیم به انسان تذکر دهد که تو نیز باید اهل تسبیح باشی و نباید از کاروان هستی عقب بمانی.

راستی با اینکه استعداد ایرانیان از سطح متوسط استعداد دیگر جهانیان بالاتر است، چرا باید در بعضی امور، آنان از ما جلوتر باشند.

ص: 100

1- توجه دادن به توان و ظرفیت آدمی.

گاهی انسان فکر می­کند بیش از یک کیلومتر نمی­تواند بدود، ولی اگر گرگی دنبال او بیفتاد، چند برابر می­دود. معلوم می­شود این شخص توجه به توان خود نداشته است.

نه تنها توان جسمی، که ظرفیت معنوی انسان نیز مورد غفلت است.

در قرآن، آیات متعددی وجود دارد که اشاره به ظرفیت انسان دارد:

1. «وَ عَلَّمَ آدمَ الأسماءَ کُلّها»، یعنی ظرفیت علمی انسان محدود نیست.

2. «نَفَختُ فِیهِ مِن روحِی»، یعنی روح خدا در انسان دمیده شده است.

3. «لَقَد خَلَقنَا الانسَانَ فِی أحسَنِ تَقویم»، انسان را در بهترین شکل خلق کردیم.

4. آیات «سَخَّرَ لَکُم»، «خَلَقَ لَکُم» و «مَتاعاً لَکُم» که می­فرماید: همه هستی برای انسان و در راستای بهره­مند شدن انسان است.

توان و ظرفیت انسان گرچه محدود است، ولی می­تواند تا بی­نهایت رشد کند. توجه به این امر می­تواند انسان را از محدودیت زمان و مکان و توان جسمی و مالی برهاند.

در آیات و روایات اشاراتی است که انسان می­تواند در تمام کارهای خیر دیگران، به صورت مستقیم یا با رضایت بر آن کارها شریک شود.

در جنگ جمل یکی از یاران، به حضرت علی علیه السلام گفت: دوست داشتم برادر دینی من پیروزی امروز را می­دید! امام فرمود: آیا قلب او

ص: 101

با ماست؟ گفت: بله، حضرت فرمود: اگر قلب او با ماست در این ثواب شریک است. نه تنها او که در اینجا نیست، بلکه نسل­های بعدی که هنوز متولد نشده­اند، اگر هم فکر ما باشند، در این کار شریک­اند.(1)

1- تغافل

استاد و مربی، گاهی باید آنچه را می­بیند تغافل کرده و نادیده بگیرد.

قرآن در سوره یوسف آیه 77 می­فرماید: «قالُوا إِن یَسْرِق فَقَد سَرَقَ أخٌ لَهُ مِن قَبْلُ فَأسَرَّها یُوسُفُ فِی نَفسِهِ وَ لَم یُبدِها لَهم»، (برادران یوسف) گفتند: اگر او سرقت کرده، (جای تعجب نیست، زیرا) پیش از این نیز برادر او دزدی کرده بود. یوسف (این تهمت را) در دل خود پنهان داشت و (با آنکه ناراحت شده بود) به روی آنان نیاورد.

در این ماجرا، یوسف جوانمردی و سعه صدر خود را نشان داد و به خاطر مصلحت مهم­تر چیزی نگفت.

راستی اگر تغافل نکنیم و فرزندان و شاگردان احساس کنند مشتشان نزد ما باز شده، خطر آن هست که دست به کارهای نارواتری بزنند.

2- دلسوزی و محبّت

در قرآن می­خوانیم: «لَقَد جاءَکُم رَسُولٌ مِن أنفُسِکُم عَزِیزٌ عَلَیهِ ما عَنِتُّم حَرِیصٌ عَلَیکُم بِالْمُؤمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ» (2)، همانا پیامبری از خودتان به سوی

ص: 102

شما آمد که آنچه شما را برنجاند بر او سخت است، بر هدایت شما حریص و دلسوز، و به مؤمنان رئوف و مهربان است.

آری رسول خدا غم خوار امّت بود و در سختی ها و گرفتاری ها همدل و همراه مردم بود. و در هدایت و ارشاد مردم، سر از پا نمی شناخت.

کوتاه سخن آنکه از عوامل تأثیر کلام در دیگران، خیرخواهی، دلسوزی، مهربانی، بی توقّعی و تواضع است.

1- پرهیز از موضع تهمت

استاد و مربی زمانی توفیق بیشتری دارد که در دل شاگرد وجهه­ای صاف و بی­مسأله­ای داشته باشد.

روزی که پیامبر وارد مدینه شد، از قبیله­های متعدد به استقبال او آمدند و می­خواستند پیامبر را در آغاز ورود مهمان خود کنند. حضرت دید مهمان هر قبیله­ای شود قبایل دیگر رنجیده می­شوند، فرمود: هر کجا شتر خوابید، همان جا مهمان می­شویم، تا ثابت کند با هیچ قبیله­ای بند و بستی ندارد. این شتر به امر خدا خواهد خوابید. «فانَّها مأمورَة»(1)

حضرت علی علیه السلام در نامه 25 نهج البلاغه به مسئول زکات می­فرماید: به منطقه­ای که برای گرفتن زکات می­روی، منزل کسی وارد نشو، بلکه کنار چشمه آبی که مربوط به همه هست استراحت کن: «فأنزِل بِمائِهِم مِن غَیرِ أن تُخالِطَ أبیاتَهُم»

ص: 103

شاید این دستور بخاطر آن باشد که اگر مسئول مالیات و زکات، در منزل کسی مهمان شود، ممکن است از یک سو در محاسبات زکات تحت تأثیر عواطف قرار بگیرد و از سویی، اگر از افرادی زکات مطالبه کرد، آنان بگویند مهمان فلانی بوده و او تحریکش کرده است.

استاد و معلم باید همه شاگردان خود را همچون انگشتان دست، (با تفاوت­هایی که دارند) یکسان ببیند و همه را دوست داشته باشد.

رفتار غیر طبیعی و خارج از عرف استاد با بعضی دانشجویان، او را در موضع تهمت قرار می­دهد و او را از محبوبیت و تأثیر کلام می­اندازد.

1- گوش دادن به سخن شاگرد

استاد باید به سخنان شاگرد گوش دهد. گرچه بعضی از آنان افراد نااهل یا سخنان ناروایی داشته باشند. زیرا عوارض بی­اعتنایی و گوش ندادن، بیش از اتلاف وقتی است که بر اثر گوش دادن پیدا می­شود.

قرآن می­فرماید: مردم می­گویند: پیامبر سراپا گوش است و به سخن هرکس گوش می­دهد: «یَقُولُونَ هُوَ اُذُن»(1)

از این آیه استفاده می­شود که باید به مخاطبان اجازه ی سخن گفتن داد تا نگویند حاضر به شنیدن حرف ما نیست. هرچند به ساده لوحی متّهم شوید.

ص: 104

باید با تمام وجود به سخنانِ گوینده گوش سپرد و توجه نمود. کلمه ی «اُذُن» به معنای آن است که او سراپا گوش است.

به یک نمونه دیگر توجه کنید: زنی که از همسرش بخاطر نوعی طلاق در جاهلیت جدا شده بود و بخاطر آن نوع طلاق، حق انتخاب شوهر دیگری نداشت، نزد پیامبر آمد و ماجرا را گفت. حضرت فرمود: قانونی از طرف خداوند برای این مورد نیامده است. زن هراسان شد و گفت: «أشکو اِلَی اللهِ فاقَتی وَ حاجَتی وَ شِدّةِ حالی» به خدا شکوه می کنم از بدبختی خود، جوانی و سلامتی ام رفت، کودکانی دارم که اگر به شوهرم بسپارم فاسد می شوند و اگر نزد خودم باشند گرسنه می مانند. طولی نکشید که آیات سوره مجادله نازل شد و مسئله را حل کرد.

قرآن در نقل این ماجرا می­فرماید: آن زن با پیامبر مجادله می­کرد: «تُجادِلُکَ فی زَوجها»(1)

از این آیه معلوم می­شود که پیامبر گرامی، با برخورداری از موقعیّت رهبری جامعه، در دسترس عموم بود و مردم در مورد مشکلاتشان با او گفتگو و حتی چانه­زنی و مجادله می کردند.

بسیار می­شود که انسان پای ناله و سخن افرادی می­نشیند و مشکلات آنان را می­شنود با آنکه قدرت حل مشکلات آنها را ندارد و اقدامی

ص: 105

هم نمی­کند، ولی همین توجه و گوش دادن چند لحظه، آرامش خاطری برای آنها پدید می­آورد.

1- ارتباط پدر و فرزندی

بین استاد و شاگرد باید ارتباط پدر و فرزندی باشد.

در باره مؤسس حوزه علمیه قم، آیت الله حائری نقل شده که ایشان وقتی دید طلبه­ای بیمار است، به منزل رفت و غذایی تهیه کرد و آن را برای طلبه آورد. با اینکه آیت الله حائری استاد اکثر علما و مراجع بود.

البته آنچه مهم است علاقه قلبی است نه تصنعی. تحقیقی صورت گرفته است که اگر انسان به کسی نگاه کند که با اشتها غذا می­خورد، او نیز اشتها پیدا می­کند، ولی اگر غذا خوردن کسی مصنوعی و بدون اشتها باشد، نگاه به او اشتها آور نیست. این تحقیق همان کلام معروفی است که می­گوید: دل به دل راه دارد.

اگر شاگرد احساس کند که معلم او را دوست دارد، تحت تأثیر قرار می­گیرد. ولی اگر احساسش این باشد که استاد بخاطر پول و حقوق و دستورالعمل متنی را تدریس می­کند، شاگرد هم بخاطر گرفتن مدرک درس می­خواند. این استاد و شاگرد همین که از هم جدا شدند و شاگرد توانست مدرک مورد نیاز را بدست آورد و به اصطلاح فارغ التحصیل شود، دیگر خبری از استاد نمی­گیرد، او را برای عقد و عروسی خود دعوت نمی­کند و اگر استاد بیمار شد به عیادتش

ص: 106

نمی­رود و اگر خبر فوت استاد را شنید، عکس العملی که در شأن یک معلم است از خود نشان نمی­دهد.

همان گونه که می­دانید در اسکناس یک نخی وجود دارد که به اسکناس ارزش می­دهد، همچنین اگر در جامعه و بخصوص در محیط­های علمی، اگر نخ علاقه و عاطفه نباشد، مطالبی خوانده و نمره­ای گرفته می­شود بدون هیچ احساس و محبتی.

خواندن و حفظ کردن و نمره و مدرک گرفتن، اگر همراه با عمق و عشق نباشد، فرد و جامعه را نجات نمی­دهد و آن علمی که می­گویند نور است این محفوظات نیست. حتی علوم دینی اگر همراه با عمل و تبلیغ و تهذیب نباشد، در آنها هم نوری نیست و کمبود دنیای علم امروز همین مسئله است. اگر غذاخوری استاد و شاگرد از هم جدا باشد و حتی اگر دستشویی­های استاد و شاگرد از هم جدا باشد، نتیجه این می­شود که شاگرد از کنار استاد رد می­شود و چه بسا به او سلام هم نکند.

از یکی از مراجع شنیدم که فرمود: هر وقت می­فهمم که طلبه­ای خوب درس نمی­خواند از غصّه تب می­کنم.

در آموزش و پرورش معلمی را دیدیم که یک کلیه خود را برای نجات شاگرد خود داد.

ص: 107

در حوزه دیدیم که طلبه­ای به روستایی رفت که مردم از راه دور آب آشامیدنی خود را تأمین می­کردند، ایشان به قم برگشت، منزل شخصی خود را فروخت و با لوله­کشی، آب آشامیدنی مردم را از راه دور به وسط روستا آورد. اثر این کار از یک عمر تبلیغ بیشتر است.

جالب آنکه آن طلبه عیالوار بود و سال­ها مستأجر شد. پس از آنکه از دنیا رفت، بنده ماجرا را در تلویزیون گفتم. شخصی نزد من آمد و گفت: من برای بازماندگان آن مرحوم خانه می­خرم. (آن طلبه برادر آیت الله مشکینی بود)

1- انتقام هرگز

استاد نباید در برابر سؤال نابجا یا انتقاد یا بی­ادبی شاگرد برای او در ذهن خود پرونده­ای تشکیل دهد.

قرآن می­فرماید: «و اِذا مَرُّوا بِاللَّغو مَرّوا کِراما»(1) اهل ایمان هنگامی که با لغوی برخورد کنند، با کرامت می­گذرند. و عمر خود را صرف امور بیهوده و پاسخ دادن و مقابله به مثل نمی­کنند و اجازه نمی­دهند کارهای لغو فکر آنها را مشغول کند. همچون پزشکی که بیمار خود را معاینه و درمان می­کند و بیمار هر حرف و عمل ناروا از خود نشان دهد، پزشک توجه خود را از معاینه بیمار، به رفتار و گفتار او معطوف نمی­کند.

ص: 108

قرآن می­فرماید: بندگان خدا کسانی هستند که اگر با افراد جاهل و نااهل برخورد کردند، با سلام و مسالمت از آنان جدا می­شوند: «و اِذا خاطَبَهُمُ الجاهِلونَ قالُوا سَلاما»(1)

1- توجه ویژه به افراد ویژه

همیشه در جمع مخاطبان ما، افراد آسیب دیده، حادثه دیده و بیمار وجود دارند که چون حالات این افراد با دیگران تفاوت دارد، باید استاد براساس آن تفاوت­ها برخورد متفاوتی داشته باشد. تفاوت گذاردن میان افراد متفاوت، کار صحیحی است، تبعیض کاری است نابجا.

پزشک در بیمارستان برای هر بیماری نوعی دارو و غذا تجویز می­کند، این تفاوت، بخاطر تفاوت حال بیمار است و این کار حکیمانه است. اما تبعیض عملی نارواست، زیرا با آنکه حالات افراد یکسان است، یکی را بر اساس غرض ورزی و حبّ و بغض و بدون دلیل معقول بر دیگری ترجیح دهیم.

2- کلاس أمن

یکی از کارهای بجا آن است که یا دانشگاه­ها را مانند مدارس پسرانه و دخترانه از هم جدا کنیم و یا اگر در یک دانشگاه هستند، روزهای

ص: 109

حضور آنها را متفاوت کنیم. مثلاً سه روز اول هفته دختران و سه روز دوم پسران، تا دختر و پسر در یک زمان در دانشگاه نباشند.

تعجب است در مدارس ابتدایی و راهنمایی و دبیرستان، دختر و پسر از هم جدا هستند، ولی در دانشگاه که نیاز جنسی و تحریکات اوج گرفته و زیاد می­شود، آنها مختلط هستند!

جالب­تر آنکه اجازه آرایش و جلوه­گری نیز به آنان می­دهیم و آنگاه گروهی را برای حراست و انضباط و عدم تعرض می­گماریم! (البته در مواردی که تفکیک دانشجو، مشکلاتی ایجاد کند و ضرورتی پیش بیاید حساب جدایی دارد).

راستی کدام عقل و وجدان است که نداند اختلاط دانشجو، بخشی از تمرکز فکری و تحصیلی را از بین می­برد.

در سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می­خوانیم که ایشان با دیدن پرده­ای رنگارنگ و گل­دار در مقابل خود به حضرت زهرا3 فرمود: گلی که به این پرده است، مزاحم حضور قلب من در نماز است، پرده را تغییر بده. اگر گل پارچه در پیغمبر اثر می­گذارد، آیا حضور دختر و پسر جوان در کنار هم در تحصیلشان اثر نمی­گذارد؟

امنیت کلاس، تنها از سرما و گرما و آلودگی دود و سر و صدا نیست، بلکه امنیت روحی و فکری در تحصیل مهم است.

ص: 110

1- بلند نظری

در هر محیطی بخصوص محیط­های علمی، افرادی با گرایش­های گوناگون سیاسی، فرهنگی و مذهبی وجود دارند که استاد باید فراجناحی و با بلند نظری، در ضمن حفظ هدف و خط علمی خود، به دیگران احترام بگذارد.

اسلام برای عبور از این مسائل، به ما دستور داده که در مهم­ترین مراسم دینی که نماز است با جمله «السّلام علینا و علی عبادالله الصالحین» به همه­ی اهل ایمان سلام کنیم. در این سلام، نه مکان مطرح است نه زمان، نه پیر نه جوان، نه زبان و نه نژاد. هر کس با هر فکر و سلیقه­ای، اگر اهل ایمان و عمل صالح باشد، مورد سلام ماست.

در نمازجماعت، همه با هم رکوع و سجود و قیام داریم و در حج، یک تجّمع چند میلیونی از بیش از صد کشور با دهها فکر و سلیقه تشکیل می­شود. این مکتب ما را از دفن شدن در یک سری مسائل جزیی خارج کرده و ارتباط ما را با یکدیگر برقرار می­کند.

2- عدم ورود به حریم خصوصی افراد

در محیط­های علمی، سؤال از زندگی خصوصی افراد یا افکار و عقاید شخصی آنان، کار درستی نیست و اسلام با فرمان «لا تَجَسَّسوا»(1) اجازه این دخالت­ها را به هیچ کس نمی­دهد.

ص: 111

1- احترام به همکاران

برخلاف بعضی که بخاطر روحیه تکبر و تفاخر، همکاران خود را تحقیر می­کنند، خداوند در قرآن به انبیا سلام می­کند. («سَلامٌ عَلی نُوحٍ فِی الْعالَمین»(1)، «سَلامٌ عَلی إِبْراهیم»(2) و «سَلامٌ عَلی مُوسی وَ هارُون»(3))

ایجاد رقابت برای انگیزه بیشتر مانعی ندارد، به شرط آنکه به تفاخر و تحقیر کشیده نشود.

حضرت سلیمان برای انتقال و آوردن تخت بلقیس، بین کارگزاران رقابت ایجاد کرد و فرمود: چه کسی می­تواند پیش از رسیدن بلقیس، تخت او را حاضر کند. یکی گفت: من پیش از آنکه از جا برخیزی، می­آورم: «قَبلَ أن تَقومَ مِن مَقامِک»(4) دیگری گفت: من قبل از آنکه چشمت را به هم زنی، آن را می­آورم: «قَبلَ أن یَرتَدَّ اِلَیکَ طَرفُک»(5)

ایجاد رقابت مثبت می­تواند انگیزه­ها را بالا برده و فعالیت­ها را بیشتر کند، اما تحقیر و تخریب و حسادت و برجسته کردن نقاط ضعف دیگران جایز نیست.

ص: 112

1- انتقال حس مسئولیت به دانشجویان

استاد و مربی باید احساس مسئولیت شاگردان را بالا ببرد. قرآن می­فرماید: «ما لَکُم لا تُقاتِلونَ فِی سَبِیلِ اللهِ و المُستَضعَفِینَ مِنَ الرّجالِ و النّساءِ و الوِلدان»(1)، شما را چه شده که در راه خدا و (در راه نجات) مردان و زنان و کودکان مستضعف نمی جنگید.

آری مسلمانان باید نسبت به مظلومان احساس مسئولیت کنند، غیرت و تعصّب مکتبی داشته باشند و در برابر ناله ها و استغاثه ها بی­تفاوت نباشند.

حضرت امیر علیه السلام برای ایجاد احساس مسئولیت در مخاطبین، گاهی می­فرمود: این بی­حالی شما سبب ذلّت شماست.

گاهی می­فرمود: دشمنان شما بر باطل خود باهم متّحدند: «اجتِمَاعِ هَؤُلاءِ القَومِ عَلَی باطِلِهِِم» ولی شما با اینکه بر حق هستید از هم متفرق و جدائید: «و تَفَرُّقِکُم عَن حَقِّکُم»

شما هدف تیر دشمن هستید و از خود غیرت نشان نمی­دهید!

به شما هجوم آورده می­شود، ولی بی­تفاوت هستید!

گناه و معصیت می­شود و شما راضی هستید!

در تابستان که به شما دستور حرکت می­دهم، می­گویید: هوا گرم است، در زمستان می­گویید: هوا سرد است!

ص: 113

شما مرد نیستید، بلکه شبیه مردید!

ای کاش قیافه شما را نمی­دیدم و شما را نمی­شناختم!

خدا مرگتان بدهد: «قاتَلَکُمُ الله»(1)

این خطبه دلخراش، نشان­دهنده مظلومیت امیرالمؤمنین علیه السلام و احساس مسئولیت نداشتن مخاطبین است.

در حدیث می­خوانیم: کسی که شب را با شکم سیر بخوابد و همسایه او گرسنه باشد، ایمان ندارد. (2)

بر اساس این حدیث، انسان نباید نسبت به دیگران بی­تفاوت باشد.

قرآن برای اینکه توجه ما را به پیامبر زیاد کند، در آغاز می­گوید: خدا و فرشتگان بر پیامبر درود می­فرستند: «اِنَّ اللهَ و مَلائِکَتَهُ یُصَلّونَ عَلَی النَّبِی» بعد سفارش می­کند که ای اهل ایمان شما هم صلوات بفرستید و تسلیم باشید: «یا أیّها الّذینَ آمَنوا صَلّوا عَلَیهِ وَ سَلِّموا تَسلِیما»(3) و این خود درسی است که اگر می­خواهید انگیزه احساس مسئولیت را در دیگران شکوفا کنید، باید خودتان پیشگام باشید.

حضرت علی علیه السلام می­فرماید: در جنگ­ها، نزدیک­ترین افراد به دشمن، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بود. در کربلا امام حسین علیه السلام علی اکبر را قبل از سایر جوانان بنی­هاشم به جبهه فرستاد.

ص: 114

پیامبر اسلام در ساختن مسجد مدینه کار می­کرد و در ماجرای مباهله نزدیک­ترین افراد به خودش را در معرض نفرین بزرگان مسیحی قرار داد. چه اشکال دارد اگر حادثه­ای در گوشه­ای از کشور رخ داد، استاد شاگردان جوان حاضر در کلاس را برای کمک و امداد فرابخواند.

نشان دادن جانفشانی­ها و فداکاری­های رزمندگان، ایثارگران و جانبازان، بستری برای ایجاد احساس مسئولیت است.

راستی چه زیبا سروده است:

تو کز محنت دیگران بی غمی ***

نشاید که نامت نهند آدمی

در حدیث می­خوانیم: افرادی که نسبت به خوبی­ها و بدی­ها بی­تفاوت هستند، نه امری به معروفی دارند و نه نهی از منکری می­کنند، مردگانی متحرّک بین زندگان هستند. «فَهُوَ مَیّتٌ بَینَ الأحیا»(1)

1- بالابردن روحیه خودباوری

اکنون که دشمنان، با انواع برنامه و ابزارها به دنبال تحقیر و مأیوس کردن مردم و خودباختگی آنان در برابر غرب هستند، باید متولیان فرهنگی نقاط امیدبخش را دائما متذکر شوند، پیشرفت­های علمی، ابتکارات، اختراعات، تولیدات، تحقیقات و انواع پیشرفت­ها را مطرح کنند و به نسل نو تذکر بدهند که دشمن هرگز عزت ما را نمی­خواهد، بلکه ضعف و ذلت ما را می­خواهد.

ص: 115

قرآن می­فرماید: اگر خوبی به شما رسد، آنان غمگین می­شوند: «إِن تَمْسَسْکُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُم»

و اگر بدی به شما رسد، آنها شادمان می شوند: «وَ إِن تُصِبْکُم سَیِّئَةٌ یَفْرَحُوا بِها»(1)

یعنی علاوه بر اینکه چیزی به ما نمی­دهند، از چیزی که خودمان هم به آن رسیده­ایم، ناراحت­اند.

قرآن می­فرماید: در کار خود سستی نکنید و غمگین مباشید که شما برترید، اگر اهل ایمان باشید. «وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الأعْلَوْنَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ»(2)

1- حفظ منافع ملّی

از مسائل مهمی که نسل نو باید به آن حساس باشند، منافع ملّی است.

امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه برای مرزداران دعای خاصی دارد، با اینکه مرزداران در آن زمان، لشگر بنی­امیّه بودند. همان نظام و رژیم اموی که امام حسین علیه السلام را در کربلا کشت، لکن امام سجاد علیه السلام بخاطر حفظ منافع ملّی در حق آنان دعا می­کند.

حضرت علی علیه السلام بیست و پنج سال از حق خود محروم شد، ولی برای حفظ مصالح اسلام صبر کرد و فرمود: صبر کردم در حالی که

ص: 116

تیغ در چشمم و استخوان در گلویم بود: «فَصَبَرْتُ وَ فِی الْعَیْنِ قَذًی وَ فِی الحَلْقِ شَجًا»(1)

گاهی انسان بخاطر مصلحت جامعه و نظام، باید از مصالح شخصی بگذرد. اگر در اداره کشور ضعف­هایی دیده می­شود، در برخورد با این ضعف­ها، سه نوع موضع­گیری می­توان کرد:

1. ضعف­ها را کتمان و توجیه کنیم.

2. خود را کنار بکشیم و به گونه­ای نظام را تضعیف کنیم.

3. تلاش کنیم به صورت فردی و گروهی، ضعف­ها را جبران و تکمیل کنیم.

عقل می­گوید: توجیه، حماقت است، توجیه یعنی اینکه انسان عیب­ها و ضعف­هایی را که مثل روز روشن است، نادیده بگیرد. تضعیف، خیانت به خون شهدا و تکمیل کاستی­ها، رسالت است.

هنگامی که حضرت موسی از کوه طور برگشت، سامری هنرمند و منحرف را دید که از زیور آلات مردم گوساله­ای ساخته و به مردم گفته: خدای شما و موسی همین است: «هَذا اِلهُکُم و اِلَهُ موسَی»(2) موسی عصبانی شد و برادرش هارون را به شدت توبیخ کرد، هارون گفت: من دیدم اگر با آنان برخورد انقلابی کنم، بین مردم تفرقه پیدا می­شود.

ص: 117

«إِنِّی خَشیتُ أن تَقُولَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنی إِسْرائیلَ»(1) لذا به خاطر حفظ منافع ملّی، سکوت کردم تا خودت بیایی.

آری حفظ وحدت جامعه، مهم تر از نجات یک گروه است. و در تصمیم گیری ها باید به مسئله ی اهمّ ومهم توجّه کرد.

در برخوردهای انقلابی، باید به عوارض کار هم توجّه کرد و نباید یکسونگر بود.

ما شیعیان در سفر حج در نمازجماعت اهل سنت شرکت می­کنیم و تمام اختلافات را نادیده می­گیریم و این بخاطر اهمیت وحدت مسلمانان و حفظ منافع جهان اسلام است.

1- احترام به ارزش­های دینی، اجتماعی و قومی

قرآن در سوره حج آیه40 می­فرماید: «وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیر»، اگر خداوند (ظلم و تجاوز) بعضی از مردم را به وسیله ی بعضی دیگر دفع نکند، صومعه ها و کنیسه ها و کلیساها و مساجدی که نام خداوند در آنها بسیار برده می شود، ویران می گردد.

کلمه ی «صَوامِع» جمع «صومعه» به معنای دِیر و محل عبادت و ریاضت راهبان در بیابان ها و غارهاست. کلمه ی «بِیَع» جمع «بیعه»، محل عبادت

ص: 118

مسیحیان است و کلمه ی «صَلَوات» جمع «صلاة»، همان کنیسه و محل عبادت یهودیان است.

از این آیه معلوم می­شود با تمام اختلافی که میان ادیان هست، باید به مراکز دینی غیر مسلمانان احترام گذاشت، تا آنجا که مسلمانان باید از مراکز عبادی دیگر ادیان آسمانی هم دفاع کنند.

حضرت علی علیه السلام به مالک اشتر می­فرماید: با همه مردم خوش رفتاری کن، زیرا یا مسلمانند که برادر دینی تو هستند: «امّا أخٌ لَکَ فِی الدِّین» و یا مسلمان نیستند که همچون تو انسان هستند: «و امّا نَظیرُکَ فِی الخَلق»(1)

1- تقویت روحیه قانون­گرایی

احترام به قانون در جامعه ضرورت دارد، حتی اگر انسان رژیم حاکم را قبول نداشته باشد.

در ایامی که امام خمینی(ره) در حومه پاریس بودند، یکی از علاقه­مندان، در منزل ایشان گوسفندی را ذبح و برای جمعیتی که از ایران و اطراف دنیا خدمت ایشان رسیده بودند، غذایی آماده کرد. همین که امام متوجه شد گوسفند در خانه ذبح شده و بر اساس قانون فرانسه ذبح در منزل ممنوع است، از غذا میل نکردند و فرمودند: باید در هر کجا قانون آن منطقه را مراعات کرد.

ص: 119

در زمان طاغوت نیمه شبی یکی از یاران دکتر بهشتی که همراه ایشان در ماشین نشسته بود که به چهار راهی رسیدند. شهید بهشتی که راننده بود، بخاطر قرمز شدن چراغ راهنمایی ایستاد. دوستش به ایشان گفت: اولا که در خیابان ماشینی عبور نمی­کند و ثانیا ما رژیم شاهنشاهی را قبول نداریم تا مقرراتش را رعایت کنیم؟! شهید بهشتی فرمود: ما نظام را قبول نداریم، ولی نظم را قبول داریم. ما شاه را قبول نداریم ولی قانون را قبول داریم.

در مجلس شورای اسلامی، هنگام بررسی طرح یا لایحه، بعضی مخالفند و بعضی موافق، لکن پس از آن که قانونی تصویب شد، مخالف و موافق باید قانون را پاس بدارند. در انتخابات ریاست جمهوری نیز رقابت­هایی پیدا می­شود، اما بعد از آن که یک نفر اکثریت آراء را به دست آورد، همه باید به آن تن دهند، حتی اگر او را صالح ندانند.

حضرت امیر علیه السلام می­فرماید: جامعه بدون حاکم نمی­شود، خواه صالح باشد یا فاجر: «لابُدَّ لِلنّاسِ مِن أمیرٍ بِرّاً کانَ أو فاجِراً»(1)

«والحمدلله ربّ العالمین»

ص: 120

ص: 121

ص: 122